wtorek, 27 listopada 2012

Stwierdzenie nabycia spadku i zapisu windykacyjnego





Art. 669.



Sąd spadku wydaje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wzywa wnioskodawcę oraz osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi.

Art. 6691.

§ 1. Sąd spadku uchyla zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli w odniesieniu do tego samego spadku zostało wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

§ 2. W przypadku zarejestrowania dwóch lub więcej aktów poświadczenia dziedziczenia w odniesieniu do tego samego spadku, sąd spadku na wniosek zainteresowanego uchyla wszystkie akty poświadczenia dziedziczenia i wydaje posta-nowienie o stwierdzeniu nabycia spadku.

§ 3. Poza okolicznościami wskazanymi w § 1 i 2, uchylenie zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia jest dopuszczalne jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie.


§ 4. W przypadku uchylenia zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, sąd zawiadamia o tym notariusza, który uchylony akt sporządził, oraz Krajową Radę Notarialną, przesyłając odpisy wydanego orzeczenia.

Art. 670.

Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą. W szczególności bada, czy spadkobierca pozostawił testament, oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament u niej się znajduje. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokona jego otwarcia i ogłoszenia.

Art. 671.

§ 1. Za dowód, że nie ma innych spadkobierców, może być przyjęte zapewnienie złożone przez zgłaszającego się spadkobiercę.

§ 2. W zapewnieniu zgłaszający się powinien złożyć oświadczenie co do wszystkiego, co mu jest wiadome:

1) o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi;

2) o testamentach spadkodawcy.

§ 3. Pod względem skutków karnych zapewnienie jest równoznaczne ze złożeniem zeznań pod przyrzeczeniem, o czym sędzia powinien uprzedzić składającego zapewnienie.

Art. 672.

Jeżeli zapewnienie nie było złożone albo jeżeli zapewnienie lub inne dowody nie będą uznane przez sąd za wystarczające, postanowienie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku może zapaść dopiero po wezwaniu spadkobierców przez ogłoszenie.

Art. 673.

Ogłoszenie powinno zawierać:

1) imię, nazwisko, zawód oraz ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy;

2) datę śmierci spadkodawcy;

3) wskazanie majątku pozostałego po spadkodawcy;

4) wezwanie, aby spadkobiercy w ciągu sześciu miesięcy od dnia wskazanego w ogłoszeniu zgłosili i udowodnili nabycie spadku, gdyż w przeciwnym razie mogą być pominięci w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Art. 674.

§ 1. Ogłoszenie powinno być umieszczone w piśmie poczytnym na całym obszarze Państwa i podane publicznie do wiadomości w miejscu ostatniego zamieszkania spadkodawcy na tym obszarze, w sposób w miejscu tym przyjęty.

§ 2. Jeżeli wartość spadku jest nieznaczna, sąd może zaniechać umieszczenia ogłoszenia w piśmie.


Art. 675.

Po upływie sześciu miesięcy od daty ogłoszenia sąd wyznaczy w celu rozpoznania zgłoszonych żądań rozprawę, na którą wezwie także osoby, które zgłosiły żądanie i podały miejsce zamieszkania.

Art. 676.

Jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dnia ogłoszenia o wezwaniu spadkobierców nikt nie zgłosił nabycia spadku albo, zgłosiwszy je, nie udowodnił go na rozprawie, sąd wyda postanowienie stwierdzające nabycie spadku przez spadkobierców, których prawa zostały wykazane, a w ich braku – przez Skarb Państwa jako spadkobiercę ustawowego.

Art. 677.

§ 1. Sąd stwierdzi nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi inne osoby niż te, które wskazali uczestnicy. W postanowieniu o stwierdzeniu naby-cia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, któ-rym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów.

§ 2. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd stwierdza także nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego, wymieniając osobę, dla której spadko-dawca uczynił zapis windykacyjny, oraz przedmiot tego zapisu.

§ 3. Stwierdzenie nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego może nastąpić rów-nież przez wydanie przez sąd postanowienia częściowego.

Art. 678.

Jeżeli stwierdzone zostało nabycie spadku albo zarejestrowany został akt poświad-czenia dziedziczenia po osobie uznanej za zmarłą lub której zgon został stwierdzony postanowieniem sądu, a postanowienie o uznaniu tej osoby za zmarłą lub o stwier-dzeniu jej zgonu zostało uchylone, sąd spadku z urzędu uchyli postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo akt poświadczenia dziedziczenia.

Art. 679.

§ 1. Dowód, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku nie jest spadkobiercą lub że jej udział w spadku jest inny niż stwierdzony, może być przeprowadzony tylko w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku, z zastosowaniem przepisów niniejszego rozdziału. Jednakże ten, kto był uczestnikiem postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, może tylko wówczas żądać zmiany postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, gdy żądanie opiera na podstawie, której nie mógł powołać w tym postępowaniu, a wniosek o zmianę składa przed upływem roku od dnia, w którym uzyskał tę możność.

§ 2. Wniosek o wszczęcie takiego postępowania może zgłosić każdy zainteresowa-ny.

§ 3. W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła in-na osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku, zmieniając to postanowienie, stwierdzi nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym.

§ 4. Przepisy § 1–3 stosuje się odpowiednio do zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia oraz do stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Uchwała
Sądu Najwyższego
z dnia 9 maja 1967 r.
III CZP 37/67 POSTANOWIENIE WSTĘPNE WAŻNOŚĆ LUB NIEWAŻNOŚĆ TESTAMENTU
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd, rozstrzygając spór o ustalenie ważności lub nieważności testamentu, może wydać w tym przedmiocie postanowienie wstępne.
OSNC 1967/11/198
585
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia W. Bryl. Sędziowie: Z. Masłowski, W. Kuryłowicz (sprawozdawca).
Sentencja
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Czesława B. przeciwko 1) Helenie S. 2) Leopoldowi S., 3) Marii W. i 4) Janinie D. o stwierdzenie praw do spadku, po rozpoznaniu zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krakowie postanowieniem z dnia 23 marca 1967 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:
"Czy pod rządem k.p.c. z dnia 17 listopada 1964 r. dopuszczalne jest orzeczenie - w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu - postanowieniem wstępnym w przedmiocie ważności tego testamentu?"
postanowił udzielić następującej odpowiedzi:
Uzasadnienie faktyczne
W razie sporu o ustalenie ważności lub nieważności testamentu między uczestnikami postępowania o stwierdzenie praw do spadku pod rządem dekretu z dnia 8.XI.1946 r. o postępowaniu spadkowym sąd spadku zawieszał postępowanie do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia powództwa (por. - w związku z art. 76 cyt. dekr. - uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27.XI.1950 r. - OSN 1950, poz. 27).
Obowiązujący kodeks postępowania cywilnego nie zawiera normy odpowiadającej treści uchylonego przepisu art. 76 postęp. spadku, zgodnie zaś z art. 670 § 1 k.p.c. sąd spadku "bada z urzędu, kto jest spadkobiercą". Prowadzi to do wniosku, że również w razie sporu między uczestnikami postępowania o stwierdzenie nabycia spadku co do ważności lub nieważności testamentu spór ten rozstrzyga sąd spadku, zmierzając do ustalenia, "kto jest spadkobiercą", odrębne zaś postępowanie w tym zakresie nie jest w k.p.c. przewidziane (por. uchwałę SN z dnia 23.IX.1966 r. III CZP 66/66).
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie dotyczy dopuszczalności wydania w powyższym przedmiocie (spornej między uczestnikami postępowania ważności testamentu) postanowienia wstępnego (art. 318 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.).
W przepisach ogólnych o postępowaniu nieprocesowym (art. 506-525 k.p.c.) brak jest odrębnego unormowania instytucji postanowień wstępnych.
W przepisach dla poszczególnych rodzajów spraw (tytuł II księgi II k.p.c.) wydanie postanowienia wstępnego jest wyraźnie przewidziane w art. 567 § 2, 618 § 1 i 685 k.p.c. "w razie sporu" między uczestnikami danego postępowania co do przedmiotów w każdym z tych przepisów wymienionych.
Z przepisów tych wynika, że w razie powstania sporu w sprawie, której przepisy te dotyczą, sąd zamiast odsyłać uczestników postępowania na drogę procesu i w związku z tym zawieszać toczące się postępowanie nieprocesowe (art. 177 § 1 pkt 1 k.p.c.) sam może spór rozstrzygnąć, wydając co do przedmiotu objętego sporem postanowienie wstępne. Nie oznacza to jednak, by wyłączone było wydanie wstępnego postanowienia w innych rodzajach spraw (poza działem spadku, zniesieniem współwłasności lub podziałem wspólnego majątku małżonków) bądź w tych samych sprawach w innej sytuacji, w której zachodziłaby możliwość i celowość wydania orzeczenia wstępnego "co do samej zasady".
W wyszczególnionych wyżej przepisach ustawodawca przeciwstawił tylko dopuszczalność orzeczenia wstępnego w toku danego postępowania konieczności rozstrzygnięcia powstałego sporu w procesie poza toczącym się postępowaniem, co nie wyłącza dopuszczalności wstępnych postanowień w innych sprawach.
Zakres dopuszczalności tych postanowień w postępowaniu nieprocesowym określa art. 318 § 1 k.p.c. odpowiednio (z uwzględnieniem istoty danego rodzaju postępowania) stosowany (art. 13 § 2 k.p.c.).
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego będzie dopuszczalne w razie sporu o ważność testamentu, gdy sąd spadku ma przede wszystkim rozstrzygnąć o porządku spadkobrania w sprawie przed stwierdzeniem, kto, według danego porządku, będzie do spadku powołany, kto dziedziczy spadek.
Wydanie wstępnego postanowienia może być szczególnie celowe w razie niezbędności ustaleń dalszych, zależnych od rozstrzygnięcia ważności testamentu, np. co do zachowania prawa do gospodarstwa rolnego przez spadkobierców ustawowych, jeśli testament jest nieważny, itp.
Dopuszczalności postanowień wstępnych w tym postępowaniu nie sprzeciwia się jego istota i charakter, brak zatem podstaw do wyłączenia stosowania również w sprawach o stwierdzenie nabycia spadku art. 318 § 1 k.p.c., gdy jest to ze względu na przebieg postępowania i stan sprawy usprawiedliwione.
Z powyższych względów należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

ZAKAZ POSTANOWIENIA WSTĘPNEGO W SPRAWACH O STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU

Uchwała
Sądu Najwyższego
7 sędziów - zasada prawna
z dnia 26 lutego 1968 r.
III CZP 101/67
1. Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.
2. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne.
OSNC 1968/12/203
758
Skład orzekający
Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, J. Policzkiewicz, J. Majorowicz (sprawozdawca), W. Marowski, J. Pietrzykowski, Z. Trybulski.
Sentencja
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej T. Potapowicza, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 listopada 1967 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne dotyczące wykładni art. 318 § 1 i 361 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.,art. 669-679 k.p.c. oraz art. 928-929 k.c.:
"1. Czy o uznaniu spadkobiercy za niegodnego sąd rozstrzyga:
a) w procesie,
b) w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku,
c) w każdym postępowaniu (procesowym bądź nieprocesowym), w którym ustalenie niegodności spadkobiercy (zapisobiercy) ma znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy?
2. Czy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd może wydać postanowienie wstępne?"
uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:
1. Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.
2. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne.
Uzasadnienie faktyczne
Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w składzie zwiększonym zagadnienie prawne zmierza do wyjaśnienia kwestii, w jakim postępowaniu: procesowym czy nieprocesowym sąd rozstrzyga o żądaniu uznania spadkobiercy za niegodnego.
Na tle wątpliwości związanych z omawianym zagadnieniem, jakie wyłoniły się w związku z nowym sformułowaniem przepisów kodeksu cywilnego o niegodności dziedziczenia (art. 928-930 k.c.), zarysowały się w literaturze prawniczej dwa przeciwstawne poglądy. Według jednego poglądu żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia sąd rozstrzyga w procesie, wedle drugiego zaś o żądaniu tym sąd powinien orzec w sentencji wyroku bądź postanowienia, jednakże nie musi ono być dochodzone w odrębnym procesie, lecz może być zgłoszone w toku innego procesu, a także w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu z art. 679 k.p.c. o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku.
Zagadnienie, w jakim trybie postępowania powinien sąd orzekać o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, zajmował się również Sąd Najwyższy w dwu kolejnych uchwałach wydanych w trybie art 391 k.p.c., a mianowicie w uchwale z dnia 10.V.1967 r. III CZP 31/67 oraz wuchwale z dnia 6.VI.1967 r. III CZP 44/67 OSPiKA 1967, poz. 258), wypowiadając pogląd prawny, według którego o żądaniu uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia sąd rozstrzyga w procesie.
Z kwestią trybu rozstrzygania o żądaniu i uznaniu spadkobiercy za niegodnego wiąże się drugie przedstawione przez Ministra Sprawiedliwości Sądowi Najwyższemu pytanie prawne, mianowicie czy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd może wydać postanowienie wstępne. Zwolennicy bowiem poglądu o możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wysuwają jako jeden z argumentów dopuszczalność wydania w tymże postępowaniu postępowania wstępnego.
1. Przechodząc do rozważań nad pierwszym zagadnieniem, należy na wstępie zastanowić się nad tym, czy kodeks cywilny wprowadził w przepisach o niegodności dziedziczenia zmianę w porównaniu z uchylonym dekretem o prawie spadkowym. Porównanie art. 7-9 dekretu z 1946 r. z art. 928-930 k.c. wskazuje, że w zasadzie nie uległ zmianie przepis określający przyczyny niegodności oraz przepis wyłączający niegodność spadkobiercy w wypadku, gdy spadkodawca mu przebaczył. Istotna różnica zachodzi natomiast w zakresie postanowień dotyczących dochodzenia niegodności. Art. 8 dekretu podkreślał, że niegodność dziedziczenia ocenia się według stanu rzeczy w chwili otwarcia spadku. Natomiast inna jest treść art. 929 k.c. Stosownie więc do tego przepisu, uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny, przy czym z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.
Ten nowy, nie znany dekretowi z 1946 r. przepis precyzuje zatem szczegółowo warunki dochodzenia niegodności dziedziczenia. W szczególności określa on osobę uprawnioną do wystąpienia z takim żądaniem oraz termin, w ciągu którego można domagać się ustalenia niegodności. Wprowadza on zasadę, że sąd nie rozstrzyga niegodności dziedziczenia z urzędu, lecz na żądanie osoby mającej w tym interes prawny, a ponadto - co ma istotne znaczenie dla dalszych rozważań nad przedstawionym zagadnieniem - określa wniosek tej osoby jako "żądanie". Ze sformułowania tego wynika więc, że przedmiotem postępowania o uznanie spadkobiercy za niegodnego jest roszczenie procesowe. Roszczenie to składa się z dwóch elementów, mianowicie z żądania o uznanie spadkobiercy za niegodnego oraz z przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie.
Drugą istotną przesłanką rozważań jest charakter orzeczenia uznającego spadkobiercę za niegodnego. W szczególności chodzi o rozstrzygnięcie, czy orzeczenie takie ma - ze względu na swe skutki - charakter deklaratywny, czy też konstytutywny.
Jak podkreśla się w doktrynie prawa procesowego, powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego nie dążą do stwierdzenia istniejącego stanu prawnego, lecz do stworzenia nowego stanu bądź do przemiany, tj. do przekształcenia już istniejącego stanu prawnego przez mający zapaść wyrok sądowy. Wyrok wydany na podstawie takiego powództwa ma charakter konstytutywny (prawotwórczy), a więc różni się zasadniczo od wyroków zapadłych na podstawie powództwa o świadczenie lub powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, które mają charakter deklaratywny (stwierdzający).
Wyrok zapadły w rezultacie powództwa o ukształtowanie wywiera zawsze skutek konstytutywny, tzn. albo stwarza zupełnie nowy stosunek prawny, albo przekształca już istniejący, albo wreszcie uchyla istniejący stosunek lub prawo, stwarza więc nowy stan prawny, który bez wyroku byłby nie nastąpił.
Porównując na tle tych zasad o rodzajach powództw i wyroków określone w art. 929 k.c. żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego, należy dojść do wniosku, że żądanie osoby zainteresowanej nie jest żądaniem o ustalenie prawa lub stosunku prawnego w stosunku do spadkobiercy (tzn. że oznaczony stosunek prawny istnieje lub nie istnieje), lecz jest żądaniem przemiany, tj. przekształcenia istniejącego stanu prawnego przez mające zapaść na skutek tego żądania orzeczenie sądowe. Każdy bowiem spadkobierca, jeżeli odpowiada warunkom przewidzianym w kodeksie cywilnym, nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.). Żeby prawa tego mógł on być pozbawiony z powodu niegodności, musi zapaść orzeczenie sądu uznającego go za niegodnego, a więc uchylające istniejące już prawo. Orzeczenie więc uznające danego spadkobiercę za niegodnego stwarza nowy stan prawny, który bez tego orzeczenia by nie nastąpił, wobec czego jest ono orzeczeniem kształtującym (prawotwórczym), a nie deklaratywnym, stwierdzającym jedynie, że oznaczone prawo lub stosunek prawny istnieje lub nie istnieje.
Stwierdzenie, jaki jest charakter żądania uznania za niegodnego oraz charakter zapadłego na podstawie tego żądania orzeczenia sądu, nie przesądza jeszcze o trybie postępowania procesowego lub nieprocesowego w tych sprawach, skoro tak w jednym, jak i w drugim trybie postępowania mogą zapaść orzeczenia kształtujące. W szczególności również w postępowaniu nieprocesowym istnieją wypadki, w których orzeczenie sądowe ma na nowo ukształtować stosunki prawne uczestników postępowania, jak np. w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie czy o przysposobienie. Powstaje więc pytanie, czy w trybie postępowania nieprocesowego sąd mógłby orzec o niegodności dziedziczenia, w szczególności, czy tego rodzaju orzeczenie mogłoby zapaść w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.
Na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Według kodeksu postępowania cywilnego zasadą jest, że sąd rozpoznaje sprawę w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 13 § 1 k.p.c.). Jeżeli więc ustawa nie przekazuje wyraźnie pewnej kategorii spraw do postępowania nieprocesowego, rozpoznaje też je zawsze w drodze procesu cywilnego. Podnoszona jako argument przez zwolenników rozpoznawania spraw o niegodność dziedziczenia w postępowaniu nieprocesowym teza, że kodeks postępowania cywilnego konsekwentnie realizuje zasadę równości postępowania procesowego i nieprocesowego oraz że wyraża tendencję do pełnej koncentracji całego materiału w postępowaniu nieprocesowym, nie może w niczym zmienić naczelnej zasady stosunku obu tych postępowań wyrażonej w art. 13 § 1 k.p.c., a mianowicie tego, że zasadą jest rozpoznawanie spraw w procesie, natomiast do postępowania nieprocesowego należą te sprawy, które wyraźnie ustawa do tego trybu postępowania przekazuje. Zasady tej nie podważają w szczególności przepisy art. 618686 i 688 oraz art. 567k.p.c., które nakazują rozpoznawanie w postępowaniu o zniesienie współwłasności, o dział spadku oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami takich kwestii, jak spory o żądanie zniesienia współwłasności i o prawo własności, o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku oraz inne spory dotyczące wzajemnych rozliczeń między współwłaścicielami, spadkobiercami lub małżonkami. Przeciwnie, wymienione przepisy wskazują, że ze względu na tendencję do koncentracji sporów wiążących się z wymienionymi rodzajami postępowań ustawodawca włączył te właśnie spory i to ściśle wymienione, do postępowania nieprocesowego, nakazując je rozpoznawać łącznie z wnioskiem podstawowym. Zauważyć przy tym należy, że chodzi tutaj o różnego rodzaju żądania uczestników postępowania o ustalenie prawa lub stosunku prawnego oraz o świadczenie, a nie o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego.
Z zasady, że spory te powinny być rozpoznane w jednym toczącym się postępowaniu, nie można jednak wysnuwać wniosku, że również wszelkie inne - poza wymienionymi w powołanych wyżej przepisach - spory, które wiążą się pośrednio z tym postępowaniem, należą do postępowania nieprocesowego. Przykładem tego mogą być chociażby roszczenia o zachowek lub o zmniejszenie zapisów, które aczkolwiek wiążą się z działem spadku, to jednak ulegają rozpoznaniu w procesie.
Przepisy kodeksu postępowania, które normują postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, jak również o dział spadku, nie zawierają normy, która by żądanie osoby zainteresowanej dotyczące uznania spadkobiercy za niegodnego przekazywała do postępowania nieprocesowego. Również brzmienie art. 670 § 1 k.p.c., że sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, nie może uzasadniać zapatrywania, że skoro niegodny jest wyłączony od dziedziczenia (art. 928 § 2 k.p.c.), to dyspozycja tego przepisu obejmuje również kwestię niegodności. Przeciwko takiemu zapatrywaniu przemawia przede wszystkim wykazany już wyżej charakter żądania uznania niegodności oraz orzeczenia uwzględniającego to żądanie, które jest orzeczeniem konstytutywnym, kształtującym, a nie deklaratywnym. Dlatego też niemożliwe jest orzekanie o tym w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, które ma charakter deklaratywny, a tym bardziej jako przesłanki rozstrzygnięcia, dopóki nie zapadnie orzeczenie wydane w odrębnym postępowaniu, wszczętym na żądanie osoby mającej w tym interes (art. 929 k.c.), które uchyli istniejące już prawo spadkobiercy.
Niezależnie od tego argumentu należy ponadto zwrócić uwagę na to, że kwestii niegodności sąd nie bada z urzędu, lecz wyłącznie na żądanie osoby mającej w tym interes, zgłoszone w określonym przez ustawę terminie. Wprawdzie temu argumentowi przeciwstawia się twierdzenie, że stan taki trwa, dopóki nie zostanie zgłoszone żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego, natomiast z chwilą zgłoszenia takiego żądania sąd jest nie tylko uprawniony, ale wręcz zobowiązany rozstrzygnąć tę kwestię jako przesłankę rozstrzygnięcia o zdolności dziedziczenia (art. 670 § 1 i 677 § 1 k.p.c.), jednakże zauważyć należy, że - jak już wspomniano wyżej - sąd rozpoznający sprawę o stwierdzenie nabycia spadku bada, czy w momencie orzekania prawa spadkobiercy do dziedziczenia istnieją, czy też nie istnieją. Kwestia uchylenia prawa danego spadkobiercy z powodu niegodności jest uzależniona od wydania orzeczenia, i to orzeczenia konstytutywnego, co nie mieści się w ogóle w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Dlatego też zapatrywanie, jakoby sprawę niegodności spadkobiercy można było w razie zgłoszenia takiego zarzutu przez jednego z uczestników postępowania oceniać jako przesłankę rozstrzygnięcia do wydania orzeczenia stwierdzającego nabycie spadku, a więc orzeczenia deklaratywnego, nie da się utrzymać.
Trudno również byłoby w tej sytuacji zgodzić się z poglądem, że odsyłanie zainteresowanych na drogę procesu powodowałoby taki skutek, że sąd procesowy rozstrzygałby w sposób prejudycjalny o prawie do spadku, jakkolwiek orzeczenie w tym względzie zostało przekazane wyłącznie do postępowania procesowego. W sprawie o uznanie spadkobiercy za niegodnego, a więc w sprawie, w której chodzi o ewentualne pozbawienie spadkobiercy nabytego już przez niego prawa do dziedziczenia, ustawodawca uznał właśnie za konieczne przeprowadzenie odrębnego postępowania, czemu dał wyraz w art. 929 k.c. oraz w tym, że sporów takich nie przekazał wyraźnie do postępowania nieprocesowego.
Przykładem tej linii legislacyjnej jest także art. 940 k.c., dotyczący wyłączenia od dziedziczenia małżonka. Stosownie do tego przepisu wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu, przy czym wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Okoliczność, że przepis art. 940 § 2 k.c. mówi o powództwie, art. zaś 929k.c. takiego wyraźnego stwierdzenia nie zawiera, nie może stanowić argumentu przeciwko przyjęciu, że roszczenie o uznanie niegodności powinno być rozpoznawane w procesie, skoro w obu wypadkach chodzi o zagadnienie bardzo zbliżone, i to o charakterze kształtującym. Przeciwnie wymieniony w art. 940 k.c. wypadek wskazuje na wyraźną chęć ustawodawcy przekazania rozpoznawania spraw, w których chodzi o żądanie mające na celu uchylenie istniejącego prawa dziedziczenia spadkobiercy (a więc gdy w grę wchodzą orzeczenia kształtujące), do postępowania procesowego.
Nie może również mieć istotniejszego znaczenia dla rozważanego problemu uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23.IX.1966 r. III CZP 66/66, podjęta na tle sprawy o ustalenie ważności - nieważności testamentu (OSPiKA 1967, nr 11, poz. 256), w której przyjęto tezę, że powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest niedopuszczalne, przy czym co do ważności testamentu rozstrzyga sąd spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Przede wszystkim uchwała ta, aczkolwiek w ostatecznym wyniku dotyczy zdolności dziedziczenia, omawia zagadnienie oparte na innych przepisach, wobec czego argumentacja zawarta w tej uchwale nie może być adekwatna do rozpatrywanej w niniejszej sprawie kwestii. Podkreślić ponadto należy, że ustalenie, czy testament jest ważny, czy też nie, a w konsekwencji, kto nabył prawo do spadku, ma charakter deklaratywny, a nie kształtujący.
Powyższe rozważania uzasadniają wniosek, że żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.
2. W świetle tego stanowiska niemożliwe staje się również przyjęcie poglądu, żeby w postępowaniu nieprocesowym o stwierdzenie nabycia spadku, kończącym się wydaniem postanowienia mającego charakter deklaratywny, mogło być wydane orzeczenie wstępne o charakterze konstytutywnym.
Jak wyraźnie podkreśla powołana wyżej uchwała III CZP 31/67, brak w przepisach art. 669-679 k.p.c. normy przewidującej wydawanie w tym postępowaniu odrębnych rozstrzygnięć prejudycjalnych dla stwierdzenia nabycia spadku. Powyższego poglądu nie podważa wydana następnie uchwała z dnia 9.V.1967 r. III CZP 37/67 (OSNCP 1967, nr 11, poz. 188), w myśl której w postanowieniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd, rozstrzygając spór o ustalenie ważności lub nieważności testamentu, może wydać w tej kwestii postanowienie wstępne. Kodeks postępowania cywilnego, dążąc do skoncentrowania w jednym postępowaniu sporów między uczestnikami postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, o zniesienie współwłasności oraz o dział spadku - zamiast wprowadzenia normy będącej odpowiednikiem dawnych przepisów, przewidujących możność odesłania uczestników postępowania na drogę procesu - ustanowił nową, nie znaną przedtem postępowaniu niespornemu instytucję postanowień wstępnych. Ta nowa instytucja prawna przewidziana jest tylko w trzech wypadkach, a mianowicie w art. 567 § 2art. 618 § 1 i 685 k.p.c. Postanowienie wstępne może więc być wydane: 1) w razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, 2) w razie sporu o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, 3) w razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku. Gdyby tych przepisów nie było, to wówczas sprawy te, jako wyraźnie nie przekazane do postępowania nieprocesowego, musiałyby być rozpoznawane w procesie (art. 13 § 1 k.p.c.). Już choćby ta okoliczność wskazuje, że nie można instytucji postanowień wstępnych rozciągnąć na wypadki przez ustawodawcę nie przewidziane. Nie można bowiem z wyjątków ściśle określonych w ustawie czynić zasady ogólnej.
Powołana wyżej uchwała III CZP 37/67 uzasadnia możliwość wydania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku postanowienia wstępnego co do ważności lub nieważności testamentu - poprzez art. 318 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Również i tego argumentu nie można uznać za trafny. Wyrok wstępny bowiem przewidziany w art. 318 § 1 k.p.c., jest czymś jakościowo różnym od postanowień wstępnych, zarówno jeśli chodzi o charakter i istotę tych dwu instytucji procesowych, jak i o przedmiot rozstrzygnięcia. W wyroku wstępnym chodzi o rozstrzygnięcie zasady roszczenia przy jednoczesnym zarządzeniu dalszego postępowania co do spornej wysokości tego określonego roszczenia, gdy tymczasem - jak już wyżej wspomniano - postanowienia wstępne są instytucją obejmującą rozstrzygnięcie w sporach mających związek z postępowaniem nieprocesowym o podział majątku wspólnego, zniesienie współwłasności oraz dział spadku. Nie rozstrzygają one o zasadzie podziału majątku czy zniesienia współwłasności bądź działu spadku, lecz o innych powstałych na tym tle sporach między uczestnikami postępowania, i to sporach ściśle w ustawie wymienionych, które bez poddania ich postępowaniu nieprocesowemu musiałyby być rozpoznawane w procesie.
Odpowiednie stosowanie przepisów o procesie do postępowania nieprocesowego, o czym mówi art. 13 § 2 k.p.c., nie może prowadzić do przenoszenia z postępowania procesowego na teren postępowania nieprocesowego tych instytucji, które właściwe są tylko procesowi. Dlatego też za trafne należy uznać stanowisko wyrażone w uchwale III CZP 31/67, że charakter i istota żądania stwierdzenia nabycia spadku sprzeciwia się podziałowi tego żądania na samą zasadę i wysokość, wobec czego przepis art. 318 § 1 k.p.c. należy uznać za nieprzydatny w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Nie można by wreszcie podzielić zapatrywania co do możliwości rozstrzygania o uznanie spadkobiercy za niegodnego w każdym postępowaniu - procesowym czy nieprocesowym - w którym ustalenie niegodności spadkobiercy (zapisobiercy) ma znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy. Przeciwko temu sprzeciwia się przede wszystkim charakter żądania o uznanie niegodności spadkobiercy oraz wydane na podstawie tego żądania orzeczenie, które jest orzeczeniem kształtującym. Tam zaś, gdzie dopiero orzeczenie stwarza pewien określony stan prawny, który by bez wydania tego orzeczenia nie istniał, nie jest możliwe zastąpienie tego orzeczenia przesłanką przy rozpoznawaniu innej sprawy.
Z tych założeń wychodząc, Sąd Najwyższy na postawione pytania prawne udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.
APELACJA OD POSTANOWIENIA O STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU SPADEK GOSPODARSTWO ROLNE
Uchwała
Sądu Najwyższego
z dnia 26 lutego 1969 r.
III CZP 136/68
Rewizja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej podstawie, że sąd pierwszej instancji w sentencji postanowienia nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego.
OSNC 1969/7-8/132
869
Skład orzekający
Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: B. Łubkowski, W. Kuryłowicz.
Sentencja
Sąd Najwyższy z udziałem wiceprokuratora Prokuratury Generalnej Z. Jędrzejczaka, w sprawie z wniosku Julianny M. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Łodzi postanowieniem z dnia 18 listopada 1968 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:
"Czy w razie braku orzeczenia sądu powiatowego, rozstrzygającego o prawach do dziedziczenia wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego, rewizja podlega odrzuceniu?"
postanowił udzielić następującej odpowiedzi:
Rewizja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej podstawie, że sąd pierwszej instancji w sentencji postanowienia nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego.
Uzasadnienie faktyczne
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku po Franciszku K., zmarłym dnia 16.VIII.1967 r., złożyła Julianna M., która w uzasadnieniu wniosku oświadczyła, że spadkodawca nie pozostawił gospodarstwa rolnego.
Sąd Powiatowy postanowieniem z dnia 3.V.1968 r. stwierdził, że spadek po Franciszku K. nabyły na podstawie ustawy cztery jego córki. Sąd ustalił w treści uzasadnienia tego postanowienia, że spadkodawca swoje gospodarstwo rolne darował na mocy formalnej umowy swej córce Mariannie S., wobec czego do spadku nie należy gospodarstwo rolne i dlatego zbędne było orzekanie o dziedziczeniu takiego gospodarstwa.
Uczestniczka postępowania Marianna S. w rewizji wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia i o orzeczenie, że właśnie ona dziedziczy należące do spadku gospodarstwo rolne. Zdaniem skarżącej potrzebne jest orzeczenie o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, gdyż do spadku po Franciszku K. należy odziedziczony przez niego udział w gospodarstwie rolnym pozostałym po Katarzynie K.
Przy rozpoznaniu rewizji nasunęła się Sądowi Wojewódzkiemu wątpliwość co do tego, czy dopuszczalna jest rewizja w kwestii dziedziczenia gospodarstwa rolnego, skoro sentencja zaskarżonego postanowienia nie zawiera orzeczenia w tym względzie, ustalenie zaś, że w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne, zostało zamieszczone jedynie w uzasadnieniu postanowienia. W związku z tym Sąd Wojewódzki, na podstawieart. 391 k.p.c. przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.
Uzasadnienie prawne
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych zamieszczone w tytule X księgi czwartej kodeksu cywilnego wprowadziły określone w nich odrębne zasady dziedziczenia należącego do spadku gospodarstwa rolnego i w zakresie unormowanym tymi przepisami wyłączyły - w odniesieniu do takich gospodarstw - stosowanie przepisów o spadkach, zamieszczonych w poprzednich dziewięciu tytułach księgi czwartej.
Konsekwencją wprowadzonych odrębności przy dziedziczeniu spadkowego gospodarstwa rolnego jest przepis art. 1066 k.c., według którego w stwierdzeniu nabycia spadku wymienia się osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziały w tym gospodarstwie. Poddanie spadkowego gospodarstwa rolnego w zakresie przewidzianym w kodeksie cywilnym odrębnym od ogólnych zasad dziedziczenia nie oznacza, że po spadkodawcy, który jest właścicielem gospodarstwa rolnego, pozostają dwa spadki, lecz że w obrębie jednego, obejmującego ogół odziedziczonych praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy, została wyodrębniona masa majątkowa obejmująca gospodarstwo rolne i że masa ta została podporządkowana pewnym szczególnym zasadom dziedziczenia, odmiennym od ogólnych zasad dziedziczenia spadku. Właśnie ze względu na te odrębności konieczne jest - jak to przewiduje art. 1066 k.c. - wyodrębnienie w stwierdzeniu nabycia spadku gospodarstwa rolnego i osobne orzeczenie o dziedziczeniu tego gospodarstwa.
W myśl art. 1025 § 1 k.c. sąd stwierdza nabycie spadku na wniosek osoby mającej w tym interes. Złożenie takiego wniosku zobowiązuje sąd do zbadania z urzędu, kto jest spadkobiercą, oraz do zbadania z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne i którzy spośród spadkobierców odpowiadają warunkom przewidzianym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 670 k.p.c.). Z dyspozycji art. 670 k.p.c. wynika w sposób nie budzący wątpliwości obowiązek dokonania przez sąd z urzędu ustaleń przewidzianych w tym przepisie niezależnie od treści wniosku, a w szczególności niezależnie od twierdzeń wnioskodawcy co do tego, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne. W następstwie wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd dokonuje ustaleń faktycznych niezbędnych do orzeczenia o dziedziczeniu spadku, a gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne - dokonuje również ustaleń niezbędnych do orzeczenia o dziedziczeniu tego gospodarstwa i w tym zakresie nie jest związany dalszymi wnioskami wnioskodawcy albo innych uczestników postępowania. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymieni rzeczywistych spadkobierców, a w razie ustalenia, że w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, wymieni również spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo. Z przepisów art. 677 § 1 i 2 k.p.c. wynika, że sąd w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku musi orzec o całości spadku. Orzeczenie o całości spadku w wypadku, gdy w jego skład wchodzi gospodarstwo rolne, obejmuje wymienienie spadkobierców dziedziczących spadek oraz spadkobierców dziedziczących należące do spadku gospodarstwo rolne.
Przepis art. 677 § 3 k.p.c. przewiduje, że jeżeli w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, to sąd wyda w tym względzie postanowienie uzupełniające, stosując odpowiednio przepisy dotyczące stwierdzenia nabycia spadku, a więc między innymi wyda takie postanowienie na wniosek osoby mającej w tym interes. Przepis ten odnosi się do sytuacji, gdy o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie orzeczono w postanowieniu już prawomocnym. Jest on niewątpliwie normą wyjątkową, która zezwala na osobne orzekanie tylko o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, jeżeli z jakichkolwiek przyczyn sąd, wbrew obowiązkowi wynikającemu z dyspozycji art. 677 § 1 i 2 k.p.c., nie orzekł o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Gdyby tego przepisu nie było, a sąd w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzekł o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, to poprawienie postanowienia mogłoby nastąpić jedynie w drodze wznowienia postępowania, jeżeli w konkretnym wypadku istniałyby podstawy wznowienia, albo w drodze rewizji nadzwyczajnej.
Nie można natomiast rozumieć art. 677 § 3 k.p.c. w ten sposób, że wyłączy on możliwość zaskarżenia postanowienia, w którym sąd bezpodstawnie nie stwierdził praw do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, zmuszając zainteresowanego uczestnika postępowania do wszczynania odrębnego postępowania. Przy takiej wykładni prawidłowość stosowania przez sąd pierwszej instancji przepisów art. 670 § 2 i 677 § 2 k.p.c. nie podlegałaby kontroli sądu rewizyjnego, co pozostawałoby w oczywistej sprzeczności z dyspozycją art. 368 pkt 13 i 5 k.p.c.
Tak więc szczególny przepis art. 677 § 3 k.p.c., przewidujący możliwość uzupełnienia ułomnego, niekompletnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w odrębnym, zwykłym postępowaniu, w niczym nie podważa zasady wynikającej z art. 677 § 1 i 2 k.p.c., według której w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd obowiązany jest orzec o całości spadku łącznie z należącym do tego spadku gospodarstwem rolnym.
Postanowienie, w którym sąd stwierdził tylko nabycie spadku, a pominął orzeczenie o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, chociaż okoliczności sprawy wskazywały na konieczność dokonania ustaleń co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i stwierdzenia nabycia tego gospodarstwa przez uprawnionych spadkobierców, jest orzeczeniem niepełnym, naruszającym przepisy art. 670 § 2 i 677 § 2 k.p.c. Mimo że w sentencji postanowienia sąd w ogóle nie wypowiedział się w kwestii gospodarstwa rolnego, postanowienie takie może być zaskarżone przez zainteresowanego uczestnika właśnie dlatego, że nie jest ono orzeczeniem rozstrzygającym o całości spadku, jeżeli nie orzeka o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego. Brak rozstrzygnięcia o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego czyni postanowienie niepełnym tak samo, jak jest nim na przykład postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, w którym sąd orzekł tylko o trzech czwartych częściach spadku, a nie orzekł o jednej czwartej części spadku. W obu wypadkach zachodzi zbliżona podstawa rewizyjna, w szczególności zarzut naruszenia art. 677 k.p.c.
Z uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego wynika wątpliwość co do tego, czy w braku rozstrzygnięcia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego dopuszczalna jest rewizja w zakresie gospodarstwa rolnego, mimo że byłaby ona zwrócona przeciwko orzeczeniu nie istniejącemu. Sąd Wojewódzki miał zapewne na uwadze przepis art. 351 k.p.c., według którego - w braku rozstrzygnięcia przez sąd o całości żądania - strona może w ciągu dwóch tygodni żądać uzupełnienia wyroku, a jeżeli nie żąda takiego uzupełnienia, to tym samym pozbawia się możności zaskarżenia wyroku co do tych żądań pozwu, które w sentencji wyroku nie zostały rozstrzygnięte.
Dyspozycja art. 351 k.p.c. dotyczy sytuacji, gdy sąd nie orzekł co do jednego z kilku roszczeń zgłoszonych w jednym pozwie (art. 72 § 1,art. 191 k.p.c.) albo gdy nie orzekł co do części zgłoszonego roszczenia. Sytuacja taka nie zachodzi w wypadku braku orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Jak już bowiem wyżej wyjaśniono, wszczęcie postępowania wywołane wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku wkłada na sąd obowiązek orzeczenia całościowo o dziedziczeniu spadku i gospodarstwa rolnego, jeżeli takie gospodarstwo wchodzi w skład spadku, przy czym obowiązek ten nie jest zależny od tego, czy wnioskodawca zamieścił we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku żądanie orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego. Zgodnie z dyspozycją art. 677 § 2 k.p.c. sąd orzeka o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w razie ustalenia, że takie gospodarstwo należy do spadku. Natomiast ustalenia negatywnego, tj. o braku w spadku gospodarstwa rolnego, nie zamieszcza się w sentencji, lecz w uzasadnieniu postanowienia (art. 328 § 2 k.p.c.).
Jeżeli sąd, z naruszeniem przepisów prawa, w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, to rewizja od tego postanowienia, zarzucająca naruszenie art. 677 § 2 k.p.c. nie jest skierowana przeciwko orzeczeniu nie istniejącemu, lecz przeciwko wydanemu orzeczeniu, wadliwemu dlatego, że - wbrew prawu - sąd spadku nie orzekł o całości nabycia spadku, do którego należy przecież także gospodarstwo rolne. Rewizja taka jest więc dopuszczalna, a gdy okaże się ona merytorycznie uzasadniona - sąd rewizyjny - jeżeli nie zachodzą podstawy do orzeczenia co do istoty sprawy w myśl art. 390 k.p.c. - uchyli na podstawie art. 388 k.p.c. zaskarżone postanowienie, jako postanowienie niezupełne, i przekaże sprawę do ponownego rozpoznania w celu orzeczenia o całości spadku łącznie z należącym do spadku gospodarstwem rolnym.
Okoliczność, że postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku może być przez uczestnika postępowania (bądź w drodze rewizji nadzwyczajnej) zaskarżone również częściowo, a w związku z tym, że może ono doznać tylko częściowej korektury (por. uchwały SN w składzie siedmiu sędziów: z dnia 13.III.1967 r. III CO 89/65 i z dnia 13.V.1968 r. III CZP 19/68), w niczym nie zmienia zasady, że w wyniku rozpoznania wniosku o stwierdzenie nabycia spadku sąd pierwszej instancji obowiązany jest orzec o całości spadku.
Przedstawione wyżej argumenty uzasadniają udzielenie odpowiedzi zamieszczonej w sentencji niniejszej uchwały.

STWIERDZENIE NABYCIA SPADKU, ROZSTRZYGNIĘCIE POSTANOWIENIA NEGATYWNEGO W UZASADNIENIU POSTANOWIENIA

Uchwała
 
Sądu Najwyższego
 
z dnia 26 lutego 1969 r.
 
III CZP 132/68
 
Ustalenie, że do spadku nie należy gospodarstwo rolne, sąd zamieszcza w uzasadnieniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a nie w sentencji tego postanowienia.
OSNC 1969/7-8/131
868
 
 
Skład orzekający
 
Przewodniczący: sędzia J. Pietrzykowski (sprawozdawca). Sędziowie: B. Łubkowski, W. Kuryłowicz.
 
Sentencja
 
Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Janusza Andrzeja B. o stwierdzenie nabycia spadku, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie postanowieniem z dnia 20 listopada 1968 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391k.p.c.:
"Czy w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd obowiązany jest zamieścić w sentencji postanowienia negatywne rozstrzygnięcie w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli spadek takiego gospodarstwa nie obejmuje?"
postanowił udzielić następującej odpowiedzi:
Ustalenie, że do spadku nie należy gospodarstwo rolne, sąd zamieszcza w uzasadnieniu postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, a nie w sentencji tego postanowienia.
 
Uzasadnienie faktyczne
 
Wnioskodawca Janusz Andrzej B. wniósł o stwierdzenie nabycia spadku po Antoninie D., zmarłej dnia 1 kwietnia 1968 r., oraz o stwierdzenie uprawnień do dziedziczenia wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego.
Postanowieniem z dnia 29 czerwca 1968 r. Sąd Powiatowy w Zamościu stwierdził, że na mocy testamentu spadek po Antoninie D. nabył jej syn, Janusz Andrzej B. W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Powiatowy wyjaśnił, że należąca do spadku nieruchomość jest częścią położonego w obrębie miasta Z. terenu przewidzianego w planie ogólnym do zainwestowania przemysłowego. Okoliczność więc, że spadkowa nieruchomość nie zachowa charakteru nieruchomości rolnej, uzasadnia ustalenie, iż w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne.
W rewizji od tego postanowienia Stanisław D., mąż spadkodawczyni, wniósł o jego zmianę i o stwierdzenie, że dziedziczy on należące do spadku gospodarstwo rolne. Skarżący zarzucił niedostateczne - jego zdaniem - wyjaśnienie przez Sąd Powiatowy charakteru spadkowej nieruchomości, kwestionując tym samym ustalenie dotyczące braku w składzie spadku gospodarstwa rolnego.
Sąd Wojewódzki przy rozpoznaniu rewizji powziął wątpliwość co do tego, jak powinna brzmieć sentencja postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku w razie ustalenia, że w skład spadku nie wchodzi gospodarstwo rolne, i w związku z tym, na podstawie art. 391 k.p.c., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały. Za potrzebą zamieszczenia w sentencji postanowienia negatywnego rozstrzygnięcia o braku w spadku gospodarstwa rolnego przemawia, zdaniem Sądu Wojewódzkiego, ta okoliczność, że niezamieszczenie takiego rozstrzygnięcia uniemożliwia uczestnikom zaskarżenia postanowienia w tym zakresie w drodze rewizji.
 
Uzasadnienie prawne
 
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Mimo że postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku sąd wszczyna na wniosek osoby mającej w tym interes (art. 1025 § 1 k.c.), to jednak wymienienie w stwierdzeniu nabycia spadku osobno spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne oraz ich udziałów w tym gospodarstwie (art. 1066 k.c.) nie jest zależne od treści wniosku osoby uprawnionej. W myśl bowiem art. 670 § 2 k.p.c. sąd bada z urzędu, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, a w razie pozytywnego ustalenia tej okoliczności, wymienia w treści postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo oraz ich udziały w tym gospodarstwie (art. 677 § 2 k.p.c.). Z powyższych przepisów wynika zakres kognicji sądu spadku w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Mianowicie w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku żądanie wniosku jest dla sądu wiążące tylko wtedy, gdy chodzi o określenie osoby spadkodawcy. Poza tym, niezależnie od żądania wnioskodawcy, sąd orzeka o nabyciu spadku jako całości, a więc również o nabyciu należącego do spadku gospodarstwa rolnego, przez te osoby, które w myśl przepisów prawa nabyły spadek oraz przynależne do niego gospodarstwo rolne. Żądanie wnioskodawcy, aby sąd orzekł również o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, nie ma istotnego znaczenia, skoro obowiązek sądu orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego zachodzi również wtedy, gdy ani wnioskodawca, ani inny uczestnik postępowania tego nie żądał, a także wtedy, gdy wszyscy uczestnicy postępowania zgodnie wnosili o zaniechanie orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku. Nie inaczej byłoby także wtedy, gdyby wnioskodawca cofnął zamieszczone we wniosku żądanie orzeczenia o nabyciu spadkowego gospodarstwa rolnego i ograniczył wniosek jedynie do stwierdzenia nabycia spadku według ogólnych przepisów o spadkach.
Brak obowiązku zamieszczenia we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku żądania orzeczenia co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie uchyla, oczywiście, obowiązku wskazania we wniosku wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a więc również dotyczących przynależności do spadku gospodarstwa rolnego (art. 187 i 511 k.p.c.), jednakże żądanie wniosku i przytoczenie okoliczności faktycznych - do dwie różne kwestie.
Z punktu widzenia żądań wniosku o stwierdzenie nabycia spadku i ustosunkowania się sądu w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku do poszczególnych żądań zamieszczonych w treści wniosku - należy wyjaśnić, że art. 677 § 1 i 2 k.p.c. wyraźnie określa, co należy zamieścić w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Otóż w sentencji postanowienia wymienia sąd spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym spadek przypadł, jak również wysokość ich udziałów, a gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, wymienia nadto spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo i ich udziały w nim. O wszystkich innych kwestiach i żądaniach uczestników postępowania wypowiada się sąd w uzasadnieniu postanowienia. W szczególności nie oddala sąd zamieszczonego we wniosku żądania stwierdzenia nabycia spadku przez spadkobierców ustawowych, jeżeli - zgodnie z wynikami postępowania - stwierdza nabycie spadku przez spadkobierców testamentowych, nie oddala też żądania określenia udziałów poszczególnych spadkobierców w sposób wskazany we wniosku, jeżeli w sentencji postanowienia określa te udziały w inny sposób, itp. Nie zachodzi również potrzeba oddalenia żądania wnioskodawcy lub innego uczestnika postępowania co do orzeczenia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku również o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, jeżeli w świetle wyników postępowania gospodarstwo takie nie należy do spadku. Skoro bowiem orzeczenie o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie zależy od żądania osoby mającej w tym interes i skoro obowiązek orzeczenia w tym względzie wynika z samego faktu zgłoszenia przez osobę uprawnioną wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, którego składnikiem jest również gospodarstwo rolne, to w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku nie zachodzi potrzeba zamieszczania rozstrzygnięć o charakterze negatywnym. Argument, że oddalenie żądania orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego stwarza dla osoby zainteresowanej podstawę do zaskarżenia postanowienia w tym przedmiocie do wyższej instancji, jest o tyle zawodny, że implikuje konieczność zamieszczenia takiego żądania w treści wniosku dla zapewnienia sobie przez wnioskodawcę możności ewentualnego zaskarżenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku na wypadek, gdyby sąd nie podzielił stanowiska wnioskodawcy i nie ustalił istnienia w składzie spadku takiego gospodarstwa. Prowadziłoby to w konsekwencji do ujemnych następstw procesowych dla takiego wnioskodawcy, który w braku warunku ustawowego - nie zamieścił takiego żądania w treści wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Nie trzeba bliżej uzasadniać, że taki wynik - z punktu widzenia oceny dopuszczalności zaskarżenia postanowienia - jest nie do przyjęcia.
Zdawał sobie z tego sprawę Sąd Wojewódzki i dlatego w wypadku, gdy wniosek o stwierdzenie nabycia spadku nie zawiera żądania o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego, poddał pod rozwagę celowość zamieszczenia w sentencji postanowienia negatywnego rozstrzygnięcia o braku w spadku gospodarstwa rolnego. Przepisy obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego nie dają jednak podstaw do zamieszczania w sentencji postanowienia takiego negatywnego rozstrzygnięcia. W istocie bowiem nie byłoby to rozstrzygnięcie, lecz ustalenie okoliczności faktycznej braku w składzie spadku gospodarstwa rolnego. Ustalenie zaś tego rodzaju zamieszcza się nie w sentencji, lecz w uzasadnieniu orzeczenia (art. 328 § 2 k.p.c.).
Niezależnie od braku podstawy prawnej do zamieszczenia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku ustalenia, że do spadku nie należy gospodarstwo rolne, ustalenie takie, w razie uprawomocnienia się postanowienia, mogłoby skomplikować sytuację w razie zgłoszenia przez osobę zainteresowaną na podstawie art. 677 § 3 k.p.c. wniosku o wydanie postanowienia uzupełniającego co do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, który to wniosek może być zgłoszony wtedy, gdy w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie orzeczono o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego. Kodeks postępowania cywilnego nie przewidział zamieszczenia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku takich ustaleń negatywnych zapewne z tego względu, że w stosunku do spadkobierców będących mieszkańcami miast i osiedli problem dziedziczenia gospodarstwa rolnego z reguły był bezprzedmiotowy. Gdyby zaś wyjątkowo okazało się, że taki spadkodawca pozostawił w spadku gospodarstwo rolne, czego nie ujawniono w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, pozostaje otwarta droga ubiegania się o wydanie postanowienia uzupełniającego w trybie art. 677 § 3 k.p.c. Jest to szczególny wypadek orzekania - na wniosek - tylko o stwierdzeniu nabycia spadkowego gospodarstwa rolnego. Stanowi on wyjątek od zasady, że sąd w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku orzeka łącznie o spadku i o należącym do spadku gospodarstwie rolnym oraz że drogę do orzeczenia w obu tych przedmiotach otwiera wniosek osoby uprawnionej o stwierdzenie nabycia spadku po określonym spadkobiercy.
Brak podstawy prawnej do negatywnego rozstrzygnięcia w sentencji postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku o nieistnieniu w spadku gospodarstwa rolnego nie oznacza, że prawidłowość stosowania przez sąd pierwszej instancji przepisów postępowania spadkowego, a w szczególności art. 670 § 2 i 677 § 2 k.p.c., została wyłączona spod kontroli rewizyjnej. Jeżeli sąd spadku, z naruszeniem przepisów prawa, nie orzekł o dziedziczeniu całości spadku, tzn. nie orzekł o tym, kto nabył spadek (art. 677 § 1 k.p.c.) oraz należące do spadku gospodarstwo rolne (art. 677 § 2 k.p.c.), ograniczając się jedynie do stwierdzenia nabycia spadku według ogólnych zasad dziedziczenia z pominięciem nabycia spadkowego gospodarstwa rolnego według szczególnych zasad dziedziczenia, to orzeczenie takie jest wadliwe, wbrew bowiem wyżej wymienionym przepisom nie orzeka o całości nabycia spadku. Skoro zaś o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku powinien sąd orzec z urzędu, niezależnie od żądania osoby składającej wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, to brak orzeczenia o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego nie wyłącza możności zaskarżenia postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku jako orzeczenia niepełnego, nie rozstrzygającego o całości spadku. Dlatego też, jak to już wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 lutego 1969 r. sygn. III CZP 176/68, rewizja od postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku może być oparta na tej podstawie, że sąd w sentencji postanowienia nie orzekł o dziedziczeniu należącego do spadku gospodarstwa rolnego (art. 368 pkt 13 i 5 k.p.c.).
Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
 

2 komentarze: