Dyskrecjonalna władza sedziego w nieprocesowym i prekluzja

Art. 207 par. 3 k.p.c. w zw. z art. 13 k.p.c. nie ma do końca zastosowania gdyż w nieprocesowym nie ma kondraktoryjności. Jeżeli ustawodawca obciążył działaniami Sąd do ustalenia czegoś, to nie może zastosować władzy dyskrecjonalnej. III CZP 148/2007

Uchwała z dnia 21 lutego 2008 r., III CZP 148/07 

Sędzia SN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca) 

Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski 

Sędzia SN Hubert Wrzeszcz 

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Hanny L. przy uczestnictwie Andrzeja L. o podział majątku wspólnego, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 lutego 2008 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Lublinie postanowieniem z dnia 24 września 2007 r.: "Czy w sprawie o podział majątku wspólnego sąd może nie uwzględnić nakładów z majątku wspólnego na majątek odrębny jednego z byłych małżonków wyłącznie wskutek nieudowodnienia wysokości nakładów, z powodu uchybienia terminowi wyznaczonemu na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c., czy też powinien wysokość tę ustalić z urzędu bez względu na inicjatywę

dowodową uczestników?"

podjął uchwałę:

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd ustala wartość nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania.

Uzasadnienie

Wnioskodawczyni Hanna L. wniosła o podział majątku wspólnego po ustaniu

wspólności majątkowej między nią a uczestnikiem Andrzejem L. i przedstawiła do

rozliczenia nakłady, które zostały poczynione z majątku wspólnego na

nieruchomość wchodzącą w skład majątku osobistego uczestnika oraz określiła ich

wysokość. Uczestnik przyznał dokonanie nakładów w postaci zasadzenia drzew i

krzewów o wartości 200 zł i zaprzeczył, by dokonane zostały inne nakłady. Sąd

Rejonowy w Białej Podlaskiej postanowieniem z dnia 23 maja 2007 r. dokonał

podziału majątku wspólnego i uwzględnił dokonanie nakładów przyznanych przez

uczestnika postępowania. Na podstawie zeznań świadków ustalił, że poczynione

zostały także nakłady polegające na wykonaniu prac budowlanych i

wykończeniowych w budynku mieszkalnym, zeznania świadków nie dawały

jednakże podstawy do ustalenie ich wysokości. Wprawdzie wnioskodawczyni -

reprezentowana przez adwokata - wniosła o przeprowadzenie na tę okoliczność

dowodu z opinii biegłego, ale uczyniła to z przekroczeniem terminu wyznaczonego

na podstawie art. 207 § 3 k.p.c. Sąd Rejonowy oddalił wniosek jako spóźniony i jako

przeszkodę do rozliczenia nakładów polegających na wykonaniu prac budowlanych

i wykończeniowych w budynku mieszkalnym uznał nieudowodnienie ich wysokości.

Przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu

pierwszej instancji powstało przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące

poważne wątpliwości, które Sąd Okręgowy w Lublinie przedstawił do

rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Sprawy o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej

między małżonkami rozpoznawane są w postępowaniu nieprocesowym (art. 566-

567 k.p.c.). Jedną z cech charakteryzujących to postępowanie i odróżniających od

postępowania procesowego jest działanie sądu z urzędu. W wypadkach

wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie nieprocesowe z urzędu

(art. 506 zdanie drugie k.p.c.), a także w toku postępowania - gdy ustawa tak

stanowi - w znacznie szerszym zakresie niż w procesie może działać z urzędu.

Niezależnie od tego odpowiednie stosowanie do postępowania nieprocesowego

przepisów o procesie (art. 13 § 2 k.p.c.) pozwala na stosowanie w tym

postępowaniu przepisów dotyczących procesu, które dopuszczają działanie sądu z

urzędu, np. art. 232 zdanie drugie k.p.c., według którego sąd może dopuścić dowód

nie wskazany przez stronę.

Stosownie do art. 45 § 2 k.r.o., zwrotu wydatków i nakładów poczynionych z

majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków i poczynionych z

majątku osobistego jednego z małżonków na majątek wspólny dokonuje się przy

podziale majątku wspólnego, jeżeli ze względu na dobro rodziny sąd nie nakazał

wcześniejszego zwrotu. Konsekwencją tego unormowania jest art. 567 § 1 k.p.c.,

według którego w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd rozstrzyga m.in.

o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz

majątku osobistego jednego z małżonków i odwrotnie podlegają zwrotowi.

W doktrynie i w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, że sąd orzeka o zwrocie

wydatków i nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny tylko na wniosek

(zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., II CKN

395/97, nie publ.), nie ma natomiast zgodności poglądów co do tego, czy o zwrocie

wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty orzeka na wniosek,

czy z urzędu.

Za pierwszym rozwiązaniem przemawia treść art. 567 § 1 k.p.c., który nie

różnicuje orzekania o zwrocie wydatków i nakładów w zależności od tego, z jakiego

majątku ten zwrot ma być dokonany, a w szczególności nie stanowi, że o zwrocie

wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty sąd orzeka z

urzędu. Na to, że o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek

osobisty sąd orzeka bez osobnego wniosku, wskazuje natomiast art. 45 § 1 k.r.o.,

według którego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione

z majątku wspólnego na jego majątek osobisty i może żądać zwrotu wydatków i

nakładów, które poczynił ze swego majątku osobistego na majątek wspólny.

Z przeciwstawienia ,,powinności zwrotu" z ,,możnością żądania zwrotu" wynika, że o

ile w drugim wypadku zwrot jest uzależniony od zgłoszenia żądania (wniosku), o

tyle w pierwszym wypadku jest on obowiązkiem małżonka, którego realizacja nie

wymaga inicjatywy żadnego z małżonków.

Należy poza tym zauważyć, że przedmiotami majątkowymi, które wchodzą w

skład majątku wspólnego (art. 31 § 1 k.r.o.) są - obok rzeczy - prawa, a w

szczególności wierzytelności z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku

wspólnego na majątek innej osoby. Gdy tą osobą nie jest jeden z małżonków,

wierzytelności te w sprawie o podział majątku wspólnego podlegają uwzględnieniu

przy ustaleniu składu majątku podlegającego podziałowi (uchwała Sądu

Najwyższego z dnia 3 kwietnia 1970 r., III CZP 18/70, OSNCP 1971, nr 2, poz. 18),

a ustalenia tego sąd dokonuje z urzędu (art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.).

Uzasadnia to także orzekanie z urzędu o zwrocie wydatków i nakładów

poczynionych z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków,

pomimo że roszczenia o ich zwrot nie uwzględnia się przy ustaleniu składu majątku

wspólnego podlegającego podziałowi i - jak wynika z art. 45 § 1 k.r.o. i art. 567 § 1

k.p.c. - rozstrzygnięcie o zwrocie tych wydatków i nakładów jest w sprawie o

podział majątku wspólnego orzeczeniem dodatkowym.

Za tym, że w sprawie o podział majątku wspólnego o zwrocie wydatków i

nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty (odrębny) jednego z

małżonków sąd orzeka bez osobnego żądania uczestników postępowania,

opowiedział się już Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 16 października 1997 r.,

II CKN 395/97.

Skoro dla orzeczenia o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków nie jest potrzebny osobny wniosek, nie można uzależnić od inicjatywy dowodowej uczestników postępowania ani ustalenia, że wydatki i nakłady zostały poczynione, ani też jaka jest ich wartość. W sprawie o podział majątku wspólnego sąd obowiązany jest z urzędu ustalić, czy i jakie wydatki

i nakłady poczynione zostały z majątku wspólnego na majątek osobisty i jaka jest ich wartość oraz obowiązany jest orzec o ich zwrocie. Obowiązek orzeczenia z urzędu nie oznacza jednak, że sąd może prowadzić dochodzenie w celu wykrycia dowodów na okoliczność, czy i jakie wydatki i nakłady

poczynione zostały z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków i jaka jest ich wartość. Podstawę do dokonania ustaleń w tym zakresie stanowi cały materiał zebrany w sprawie. W interesie jednego z małżonków leży najczęściej

wykazanie, że określone wydatki i nakłady zostały poczynione oraz jaka jest ich

wartość, i w jego interesie jest powołanie na tę okoliczność odpowiednich dowodów.

Celem ustalenia, że wydatki i nakłady zostały poczynione oraz jaka jest ich wartość,

sąd powinien przeprowadzić dowody z urzędu tylko wówczas, gdy okoliczności

sprawy wskazują na poczynienie takich wydatków i nakładów, a nie ma dowodów

na tę okoliczność powołanych przez uczestników postępowania i gdy materiał

zebrany w sprawie wskazuje na istnienie odpowiednich środków dowodowych.

Obowiązkiem sądu jest przeciwdziałanie przewlekaniu postępowania (art. 6

k.p.c.), nie ma zatem przeszkód do odpowiedniego stosowania w sprawie o podział

majątku wspólnego art. 207 § 3 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Jego stosowanie w

tym postępowaniu jest wręcz konieczne, gdy mimo że toczy się przez dłuższy czas,

uczestnicy postępowania zgłaszają wciąż nowe twierdzenia, zarzuty i dowody.

Rygorem niewykonania zarządzenia przewodniczącego wydanego na podstawie

art. 207 § 3 k.p.c. nie może być jednak odmowa przeprowadzenia dowodu

powołanego przez uczestnika postępowania po upływie wyznaczonego terminu,

jeżeli jest to dowód dotyczący okoliczności, którą sąd powinien ustalić z urzędu i

jest konieczny do ustalenia tej okoliczności.

Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).

Zwolnienie z prekluzji

1) brak winy

2) niespowodowanie zwłoki

np. jeżeli rozprawa będzie odroczona, to możemy zgłosić nowy wniosek dowodowy, bo i tak rozprawa będzie odroczona.

3) wyjątkowe okoliczności - inne niż w pkt. 1 i 3. Warto zobaczyć orzeczenia do prekluzji. Przy prekluzji można było przeprowadzić dowód z urzędu. Strona może mieć sprekludowany dowód, ale nie oznacza, że Sąd ma dowód sprekludowany, a zatem jest możliwość zastosowania art. 232. Możemy się podeprzeć interesem publicznym tj. obejściem prawa, nadużyciem prawa, nieporadność strony itd. Wtedy Sąd może przeprowadzić dowód z urzędu. Wtedy można powiedzieć, że Sąd ma obowiązek. V CSK 377/06 i może to stanowić ew. uchybienie art. 232 zd.2.