środa, 24 października 2012

Wymogi formalne


1.       Minimum 10 osób
2.       Pełnomocnictwo
3.       Określenie reprezentanta grupy
4.       Umowa regulująca wynagrodzenie pełnomocnika max do 20 %
5.       Oświadczenie reprezentanta, że działa on w charakterze grupy.
6.       Oświadczenie członków grupy o przystąpieniu do grupy ( dowody, okoliczności uzasadniające żądanie i przynależność do grupy)
7.       Wykaz osób które przystąpiły do grupy
8.        i wyrażeniu zgody co do osoby reprezentanta grupy
9.       Umowa reprezentanta grupy z pełnomocnikiem i określenie wynagrodzenia
10.   Ryzyko kaucja na zabezpieczenie kosztów procesu. Kaucja nie może być wyższa niż 20 % wps.

W tym trybie nie można dochodzić roszczeń związanych z uszczerbkiem na zdrowiu, które jest uznawane jako dobro osobiste.

W sprawie osób zarażonych przed laty żółtaczką.  Gdyż nie mogli dogadać się w szczegółach i nie opłacili pozwu.

Kancelaria musi przedstawić warunki organizacyjno-finansowe. Zorganizowanie grupy, wybranie reprezentanta, zaangażowanie pełnomocnika, zebranie funduszy na koszty procesu.







wtorek, 23 października 2012

Dyplomacja


05 czerwca 2012 r.

Obama nie przeprosił narodu polskiego, tylko wydał oświadczenie o sprostowaniu, za stwierdzenie o polskich obozach śmierci.


Towarzystwo jest zawsze związkiem przyczynowo-skutkowym.

Ci co nie pamiętają przyszłości są skazani na jej powtarzanie


Innymi słowy wynocha:


- umacnianie globalnej efektywności
-  skoncentrowana redukcja
- program modyfikacji kariery zawodowej
- zwolnienie zasobów
- standardowa weryfikacja zatrudnienia
- weryfikacja harmonogramu pracy

Mowy wybitne 

1) mam marzenie, Martin Luther King 28.08.1963 r.
2) Mowa inauguracyjna John Kennedy 20.01.1961 r.
3) Mowa Franklin Roosevelt 4.03.1933 r.
4) Przesłanie wojenne Franklin Roosevelt 8.12.1941 r.
5) Mowa gracza w warcaby Richard Nixon 23.09.1952 r.

Relacje, budowanie relacji
Najlepiej zwracać się po imieniu, jeżeli można. Należy budować atmosferę życzliwości, a tego nie da się, podejmując zagorzałą debatę. Trzeba udzielać odpowiedzi na trudne pytania. Należy unikać hipotetycznych tematów. Można powiedzieć bez komentarza. Jeżeli nie znasz odpowiedzi, należy powiedzieć nie wiem.


Konsultacje społeczne najlepiej przeprowadzać na portalach internetowych.

Prezydent Komorowski wspaniały dyplomata.

70 % poparcia wg badań opinii publicznej

Szuka pięknego mówienia bez konkretnych argumentów np. w sprawie ACTA

Proponuję nie przerzucać się argumentami, tylko celami.

Odrębnym problemem jest dyskusja na temat praw autorskich.

Ja stoję po stronie rozsądku.



"Blackout" przeciwko SOPA. 


Listy, memoriały, petycje


http://www.ankieter.pl/


Referendum w Płocku w celu podjęcia debaty czy należy zlikwidować straż miejską 

Jesteś za likwidacją straży miejskiej i przekazaniem jej uprawnień policji? Czy wolisz, żeby wszystko zostało po staremu? Rafał Krupa z Gór, chce zadać te pytania całemu miastu.

Wszystko jest zgodne z przepisami dotyczącymi organizacji referendum lokalnego. Krupa, przedsiębiorca z płockich Gór, skrzyknął już 15-osobową grupę inicjatywną, zgłosił się z pomysłem do magistratu, dał ogłoszenie w prasie. I dostał już pismo od prezydenta. - Ratusz określił, że będę potrzebował niecałe 11 tys. podpisów dorosłych płocczan - wylicza przedsiębiorca. Zbieranie rozpoczyna w poniedziałek, skończy po 60 dniach, w połowie marca. Liczy, że się uda. - To będzie taki marketing szeptany, znajomy powie znajomemu, zbierze się grupa, wtedy ktoś od nas podjedzie i zbierze podpisy - planuje.

Potem w ratuszu ocenią, czy wszystkie podpisy należą do pełnoletnich mieszkańców Płocka. Jeśli tak, radni podejmą decyzję, czy zorganizować referendum. Krupa podpowiada, że można by np. połączyć je z najbliższymi wyborami.


Boję się, że płocczanie będą się kierować emocjami i zagłosują za odwołaniem straży miejskiej - komentarz Huberta Woźniaka


Krupa nie ukrywa, że kierują nim pobudki osobiste. Twierdzi, że latem ub.r. strażnicy, którzy mieli pilnować porządku na pikniku w Górach, zapakowali jego 17-letniego syna do auta, późną nocą wywieźli gdzieś na łąki, po drodze mieli pytać, z którym strażnikiem chłopak chce się bić.

Strażnicy zaprzeczają, utrzymują, że atmosfera na pikniku była napięta, ludzie chcieli się dalej bawić, tymczasem pora była już kończyć. 17-latek miał się do nich brzydko odezwać, oni chcieli go spisać. A żeby nie wywoływać jeszcze większego zamieszania, wzięli chłopaka do samochodu i odjechali trochę dalej.

- Były dwie sprzeczne wersje, były wątpliwości. A te zawsze rozstrzyga się na korzyść podejrzewanych - tłumaczy rzecznik Prokuratury Okręgowej w Płocku Iwona Kowalska-Śmigielska.

Krupa złożył już zażalenie na decyzję prokuratury, pod koniec stycznia sąd zdecyduje, czy do sprawy wrócić. - Wystarczyło mojego syna spisać, miał przy sobie legitymację, pokazał ją strażnikom - uważa ojciec.

Krupa chce, żeby o losie straży wypowiedziało się całe miasto. Dlatego podkreśla, że każdy powinien podpisać się na liście, a potem wziąć udział w głosowaniu. Ten, który straży nie chce i ten, któremu straż się podoba: - Płock potrzebuje rzetelnej debaty na temat municypalnych. Niech ludzie ocenią, czy podobają się im ich metody działania, czy widzą efekty ich pracy. Czy nie lepiej byłoby może rozwiązać straż, a jej pieniędzmi wesprzeć policję.

Andrzej Wochowski, szef płockich strażników, o pomyśle z referendum dowiedział się już jakiś czas temu. - Przecież nie mogę temu panu tego zabronić - komentuje. Dodaje, że widział się z Krupą dwukrotnie, rozmawiał. - Odniosłem wrażenie, że jest on negatywnie nastawiony do... wszystkiego.

Wochowski mówi, że straż w Płocku jest potrzebna, Że strażnicy pilnują bezpieczeństwa w mieście, pomagają ludziom. - Bez nas w Płocku żyłoby się gorzej - kończy komendant.

Ostatnia sprawa - jak zastrzega Beata Cała z biura obsługi rady miasta płockiego ratusza - nawet zebranie 11 tys. podpisów nie gwarantuje, że referendum się odbędzie. Bo - jak już wspomnieliśmy - wszystko zależy od radnych. - Do tej pory mieliśmy w Płocku tylko jedną inicjatywę referendum lokalnego. W 2002 r. radni opozycyjni chcieli zapytać mieszkańców o prywatyzację Komunikacji Miejskiej - wspomina Cała. - Zebrali wymagane podpisy. Tyle że rada referendum nie uchwaliła. Nie było kworum.



Przywróceniu Pomnika Braterstwa Broni

Fundacja „Wolność i Demokracja”
Al. Ujazdowskie 37 lok. 2
00-692 Warszawa
e-mail: fundacja@wid.org.pl
www.wid.org.pl Warszawa, dn. 05.01.2012


Do
Rady Miasta Stołecznego Warszawy
Sekretariat Biura Rady
Pałac Kultury i Nauki
00-901 Warszawa
pl. Defilad 1, XX p., pok. 2013

Społeczny Komitet Protestu Przeciwko Przywróceniu Pomnika Braterstwa Broni (tzw. „Czterech Śpiących”) wraz ze Światowym Związkiem Żołnierzy Armii Krajowej i Fundacją „Wolność i Demokracja”, przy wsparciu Porozumienia Organizacji Kombatanckich i Niepodległościowych w Krakowie zwraca się do władz stołecznego miasta Warszawy o podjęcie decyzji w sprawie definitywnego usunięcia pomnika Braterstwa Broni z przestrzeni publicznej stolicy i ostatecznego przekazania go do miejskiego magazynu lub do skansenu komunistycznych rzeźb w Kozłówce.
Ten pomnik komunistycznej propagandy, sprzeczny z historyczną rzeczywistością, jest dla Polaków symbolem serwilizmu i hańby - tym bardziej niemożliwym do zaakceptowania, że obrażającym pamięć i godność żołnierzy AK, WiN i NSZ zamęczonych w katowniach i więzieniach NKWD i UB znajdujących się w czasach stalinowskiego reżimu w najbliższej okolicy dotychczasowej lokalizacji pomnika. Gdy 18 listopada 1945 roku uroczyście odsłaniano pomnik, kilkaset metrów dalej trwały bestialskie przesłuchania, mordowano ludzi i chowano potajemnie w bezimiennych zbiorowych mogiłach. Domagamy się uszanowania Ich Pamięci.



W proteście przeciwko ustawianiu ponownie pomnika w centralnym miejscu Pragi, na placu Wileńskim, z inicjatywy członka Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej (Korpus „JODŁA”), pana Huberta Kossowskiego, zawiązał się społeczny komitet, który zwraca się do wszystkich Polaków z prośbą o wsparcie poniższej petycji.

Link do petycji:

http://www.petycje.pl/petycja/8251/protest_przeciwko_przywroceniu_pomnik...

Język prawniczy

Język kształtuje świadomość.

Wyrażenia używane w pismach prawniczych


 Użyte w komentowanym przepisie sformułowanie

Na tak szersze rozumienie omawianych sformułowań wskazuje.

Należy także zauważyć, iż sformułowania, o którym mowa w art. 827 § 1 k.c., nie sposób interpretować inaczej niż in concreto, tj. przy uwzględnieniu wszelkich okoliczności sprawy

Jak się wydaje, przyjmując rozumowanie a maiori ad minus, podstawę wydania nakazu zapłaty powinien stanowić także cały

Pełna swoboda kształtowania treści stosunku prawnego.

Czy umowa może być pozorna ? 83 k.c.
Czy umowa może mieć na celu obejście prawa ? 58 k.c.
Jaki jest cel i funkcja umowy.
Czy doszło do nadużycia prawa ?

Forma pisemna może mieć charakter ad eventum, co oznacza, że dopuszczalny jest dowód ze świadków lub przesłuchania stron na okoliczność zawarcia umowy i jej treści.

Forma pisemna może mieć charakter ad probationem tylko dla celów dowodowych.

Umowy mogą być ujawniane w ewidencji gruntów lub w księdze wieczystej w dziale III.

Umowy kształtowane wyłącznie wolą stron powinny pozostawać w zgodności z ustawami i zasadami współżycia społecznego i treść ich nie powinna godzić we właściwość stosunku prawnego.

Wnioskując a contrario, należy przyjąć, że w innych przypadkach stosowanie przepisów odpowiednio oznacza, ich stosowanie bez żadnych zmian  ( wprost bez kwalifikacji ), ze zmianami ( polegającymi na ich dostosowaniu ) bądź niezastosowaniu danego przepisu w ogóle ( np. jako bezprzedmiotowego ).

ALBO

art. 709 (11) k.c.

Jeżeli mimo upomnienia na piśmie przez finansującego, korzystający narusza obowiązki
określone w art. 7097 § 1 lub w art. 7099 albo nie usunie zmian w rzeczy dokonanych
z naruszeniem art. 70910, finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu
ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia

Wykładnia językowa przepisu powadzi do wniosku, iż upomnienia na piśmie ustawodawca wymaga tylko w przypadku naruszenia obowiązków z art. 7097 § 1 lub w art. 7099.

Jak rozumieć słówko zdarzenie ?

Zdarzeniem może być zjawisko, okoliczność, fakt.

Ogólnie o dowodach




Art. 227. Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.
Skoro przedmiotem postępowania dowodowego są tylko fakty mające istotne znaczenie dla merytorycznej oceny dochodzonego roszczenia, to domaganie się przez stronę przeprowadzenia dowodów na inne okoliczności, nie może być uwzględnione przez sąd orzekający, ponieważ prowadziłoby to do przewlekłości postępowania sądowego (zob. wyrok SN z dnia 13 lutego 1997 r., I PKN 71/96, OSNP 1997, nr 19, poz. 377, wyrok SA w Warszawie z dnia 13 kwietnia 2006 r., III AUa 35/06, Apel.-W-wa 2006, nr 4, poz. 16). 
Tak zwane fakty negatywne mogą być dowodzone za pomocą dowodów faktów pozytywnych przeciwnych, których istnienie wyłącza twierdzoną okoliczność negatywną (zob. wyrok SN z dnia 29 września 2005 r., III CK 11/05, Lex nr 187030). Można zatem dowodzić tego że, np. strona nie złożyła określonego oświadczenia woli, nie dokonała danej czynności. Sąd może naruszyć art. 227. Będzie to podstawą sformułowania zarzutu jednak tylko wtedy, gdy zostanie wykazane, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, a także gdy sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczenie w sprawie, wadliwie oceniając, iż nie mają one takiego charakteru (zob. wyrok SN z dnia 4 listopada 2008 r., II PK 47/08, Lex nr 500202, postanowienie SN z dnia 23 stycznia 2001 r., IV CKN 970/00, Lex nr 52753, postanowienie SN z dnia 11 maja 2005 r., III CK 548/04, Lex nr 151666)

Innymi słowy, samo twierdzenie, że nastąpiło naruszenie art. 227 k.p.c., bez równoczesnego wskazania na uchybienie innym przepisom regulującym postępowanie dowodowe (np.  art. 217 par. 2, art. 278 par. 1  k.p.c.), nie jest uzasadnionym zarzutem apelacyjnym ani nie stanowi uzasadnionej podstawy skargi kasacyjnej ze względu na naruszenie przepisów postępowania ( art. 398 3 § 1 pkt 2 k.p.c.). 

  Przeprowadzenie postępowania co do faktów mających dla sprawy istotne znaczenie, może wiązać się z kwestią wykorzystania dowodów uzyskanych w sposób sprzeczny z prawem.
Ustawa nie reguluje tej kwestii, choć zawiera przepisy pozwalające sądowi reagować na nierzetelne działanie strony, np. art. 103, 217 § 2. Takie unormowanie pozwala przyjąć, że na stronach spoczywa obowiązek działania w toku postępowania w granicach zakreślonych prawem.

DOWODY UZYSKANE SPRZECZNIE Z PRAWEM
dowody uzyskane w sposób sprzeczny z prawem nie powinny być w postępowaniu cywilnym co do zasady dopuszczane. Dlatego podstępne nagranie prywatnej rozmowy godzi w konstytucyjną zasadę swobody i ochrony komunikowania się - art. 49 Konstytucji RP (zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 10 stycznia 2008 r., I ACa 1057/07, Lex nr 466434; a także wyrok SN z dnia 25 kwietnia 2003 r., IV CKN 94/01, Lex nr 80244, z glosą A. Laskowskiej, PS 2004, nr 11-12, s. 156; tejże, Dowody w postępowaniu cywilnym uzyskane w sposób sprzeczny z prawem, s. 88 i n.).


Przeprowadzenie dowodów w międzynarodowym postępowaniu cywilnym regulują art. 1130, 1131, 1134, 1135, 11351, 11352, 1137, a w państwach UE rozporządzenie Rady (WE) z dnia 28 maja 2001 r., Nr 1206/2001 w sprawie współpracy między sądami Państw Członkowskich przy przeprowadzaniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych (Dz. Urz. UE L 174 z 27.06.2001, s. 1).




Art. 228. § 1. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu.

§ 2. To samo dotyczy faktów znanych sądowi urzędowo, jednakże sąd powinien na rozprawie zwrócić na nie uwagę stron.

Notoria- niedowodowy środek ustalania faktu.  Fakty powszechnie znane gromadzone są w stadium poprzedzającym orzekanie, w celu ustalenia stanu faktycznego. W związku z tym nie podlegają kontroli kasacyjnej (zob. wyrok SN z dnia 11 lipca 2001 r., V CKN 349/00, Lex nr 52486). Przyjęcie przez sąd w konkretnej sprawie, notoryjności określonych faktów podlega jednak kontroli instancyjnej, w ramach której ocenia się, czy istotnie fakty te mają charakter powszechnie znanych. 

Do faktów powszechnie znanych należy zaliczyć fakty historyczne dotyczące represji wobec działaczy opozycji demokratycznej oraz osób uznawanych za wrogów ustroju politycznego, jako powszechnie znane nie wymagają dowodu - art. 227 (zob. wyrok SN z dnia 16 stycznia 2002 r., IV CKN 629/00, Lex nr 54332).


Jeżeli prawdziwość tych faktów zostanie zaprzeczona, to konieczne stanie się przeprowadzenie dowodów zgodnie z ogólnymi zasadami, w tym regułami ciężaru dowodu.


Fakty znane sądowi urzędowo - art. 228 § 2, również nie wymagają dowodu. Z tym, że sąd musi na nie zwrócić uwagę stron, po to by mogły co do tych faktów wypowiedzieć się. Powołanie wyłącznie w uzasadnieniu orzeczenia znanych sądowi z urzędu faktów, które nie były przedmiotem rozprawy, narusza art. 228 § 2 k.p.c. (zob. wyroki SN: z dnia 25 sierpnia 1970 r., II PR 418/69, OSNC 1971, nr 5, poz. 89, z dnia 8 marca 1974 r., II CR 1/74, Lex nr 7427, z dnia 9 czerwca 1975 r., II CR 284/75, Lex nr 7714).


Natomiast okoliczności znane prywatnie członkom składu orzekającego, czy też zaobserwowane przez którąkolwiek z tych osób w inny sposób, wymagają udowodnienia na ogólnych zasadach (zob. orzeczenie SN z dnia 17 grudnia 1958 r., III CR 462/58, OSNC 1962, nr 1, poz. 6).




Art. 229. (220) Nie wymagają również dowodu fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości.
Przyznanie- niedowodowy środek ustalania faktu.

Jest ono czynnością procesową - oświadczeniem wiedzy złożonym przez stronę, że fakty powołane przez przeciwnika są zgodne z rzeczywistością. Do przyznania nie stosuje się zatem przepisów Kodeksu cywilnego o wadach oświadczenia woli. Przyznanie jest natomiast odwołalne i podlega regułom swobodnej oceny sądu (zob. orzeczenie SN z dnia 19 marca 1947 r., C 39/47, OSN 1948, nr 3, poz. 64). 
Przyznać fakty może osobiście strona, a także jej pełnomocnik. W związku z tym, że przyznanie jest czynnością procesową, to w myśl art. 91 k.p.c., należy do zakresu umocowania, które udziela strona pełnomocnikowi procesowemu (zob. wyrok SN z dnia 16 stycznia 2009 r., V CSK 231/08, Lex nr 496382). 
Jeżeli strona przyznała fakty w toku innej sprawy, przyznanie to należy potraktować jako przyznanie pozasądowe i dokonać jego oceny uwzględniając cały stan faktyczny rozpoznawanej sprawy (orzeczenie SN z dnia 27 kwietnia 1946 r., C I 1099/1945, PiP 1946, z. 8, s. 126). 
Przyznanie może nastąpić w każdej sprawie cywilnej. Jednak w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich (art. 431), w sprawach o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami (art. 452), ze stosunków między rodzicami a dziećmi (art. 458 § 1) rozstrzygnięcia można oprzeć wyłącznie na uznaniu powództwa lub przyznaniu okoliczności faktycznych (zob. wyrok SN z dnia 29 stycznia 1997 r., I CKU 66/96, Prok. i Pr. 1997, nr 7-8, poz. 32).
   Prawidłowość dokonania przez sąd pierwszej instancji ustaleń faktycznych w oparciu o przyznanie jest poddana kontroli instancyjnej.


Przyznanie jest dopuszczalne przed sądem drugiej instancji, a także w postępowaniu przed Sądem Najwyższym.
  Od przyznania faktów należy odróżniać uznanie powództwa, które odnosi się do żądania powoda zawartego w pozwie i stanowi oświadczenie woli, którym sąd jest związany, chyba że uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 213 § 2).




Przyznanie nie tylko wyraźne, ale także dorozumiane powoduje skutki przewidziane w art. 229 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 230 k.p.c., gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na względzie wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane. 

Art. 230. Gdy strona nie wypowie się co do twierdzeń strony przeciwnej o faktach, sąd, mając na uwadze wyniki całej rozprawy, może fakty te uznać za przyznane.

Fakty milcząco przyznane
Jednak gdy strona nie wypełnia spoczywających na niej powinności, musi liczyć się z prawnymi konsekwencjami, ponieważ ustawa pozwala sądowi uznać za przyznane fakty, co do których nie wypowiedziała się strona przeciwna, a mogła to uczynić (zob. wyrok SA w Rzeszowie z dnia 9 stycznia 1998 r., I ACa 345/97, OSA 1998, z. 11-12, poz. 53).


Samo milczenie (niewypowiedzenie się) strony, co do twierdzeń strony przeciwnej, nie jest podstawą do uznania faktów za przyznane, bowiem na sądzie spoczywa obowiązek poznania prawdy (zob. wyrok SN z dnia 17 lutego 1975 r., II CR 719/74, Lex nr 7661).

Art. 231. Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów (domniemanie faktyczne).
domniemanie faktyczne- niedowodowy środek ustalenia faktu

Przyjmuje się, że przy konstruowaniu domniemania faktycznego, obok zasad logiki, istotną rolę odgrywają zasady doświadczenia.
Warunkiem poprawności domniemania faktycznego jest także to, że nie zmienia ono rozkładu ciężaru dowodu, którego regułę ogólną wyraża art. 6 k.c., i nie przenosi go na stronę przeciwną. Dlatego do podważenia domniemania faktycznego wystarczy dowód przeciwny. Przeprowadzenie dowodu przeciwieństwa jest zatem zbędne (por. L. Morawski, Domniemania a dowody prawnicze, Toruń 1981, s. 104; wyrok SN z dnia 17 maja 2007 r., III CSK 429/06, Lex nr 274129).


   Dla strony, która chce podważyć domniemanie faktyczne, istotna jest chwila, w której dowiaduje się o przyjęciu przez sąd takiego domniemania. Skoro ma ono charakter posterioryczny, to strona dowiaduje się o nim po rozpoznaniu sprawy przez sąd, z pisemnego uzasadnienia wyroku, w którym sąd wskazuje, jakie zdania o faktach i na jakiej podstawie uznał za ustalone (art. 328 § 2). Możliwość kwestionowania domniemania faktycznego powstaje dopiero po wyroku i wiąże się z jego zaskarżeniem. Dla strony jest to sposób uciążliwy, bo nie zaskarżając orzeczenia, nie może obalić przyjętego przez sąd domniemania faktycznego (zob. W. Broniewicz, Glosa do wyroku SN z dnia 16 IV 1986 r., I CR 34/86, OSPiKA 1987, z. 5-6, poz. 125).


Zarzut naruszenia art. 231 nie może polegać na jego niezastosowaniu, gdyż sąd nie ma takiego obowiązku, lecz na wykazaniu, że skonstruowane przez sąd domniemanie faktyczne pozostaje w sprzeczności z zasadami logiki i doświadczenia życiowego (zob. wyrok SN z dnia 22 lipca 2008 r., II PK 360/07, Lex nr 500212).
.   Domniemania faktyczne można stosować w każdej sprawie cywilnej i na rzecz każdej ze stron. Nie ma jednak ogólnego "wzoru", gdyż domniemanie to jest konstruowane dla każdej konkretnej sprawy (zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 15 października 2008 r., I ACa 418/08, Lex nr 466425) i nie może być podstawą do dokonywania uogólnień dla innych spraw. W orzecznictwie podkreślono, że "ustalenia" dokonane w innym postępowaniu, nie są ani środkiem dowodowym, ani też nie mogą być podstawą dokonywania ustaleń w postaci domniemań faktycznych (zob. wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2005 r., I CK 653/04, Lex nr 369229).


przykłady zastosowania przez sąd domniemań faktycznych można wskazać następujące orzeczenia:
a)  przy dowodzeniu przesłanek z art. 17 pr. weksl. możliwe jest posługiwanie się każdym środkiem dowodowym, w tym także domniemaniami faktycznymi - art. 231 k.p.c. (zob. wyrok SN z dnia 20 lipca 2008 r., V CK 9/06, Lex nr 421047);

b)  w postępowaniu wywołanym wniesieniem zarzutów od nakazu zapłaty dopuszczalne jest konstruowanie domniemań faktycznych na podstawie art. 231 k.p.c., niezależnie od tego, na jakiej podstawie nakaz zapłaty został wydany (zob. wyrok SN z dnia 27 listopada 2007 r., IV CSK 258/07, Lex nr 492180);

c)  nie ma przeszkód do stosowania domniemania faktycznego w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Natomiast zakres kognicji sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym, nie daje postawy do stosowania domniemania faktycznego (art. 231), ponieważ sąd rozpoznając wniosek o wpis, w myśl art. 626§ 2, bada tylko treść i formę wniosku, dołączonych do niego dokumentów oraz treść księgi wieczystej (zob. postanowienie SN z dnia 23 października 2007 r., III CSK 126/07, Lex nr 484704);

d)  w postępowaniu przed Sądem ochrony konkurencji i konsumentów możliwe jest ustalenie na podstawie domniemań faktycznych (art. 231 k.p.c.), że doszło do naruszenia zakazu praktyk ograniczających konkurencję i nie narusza to konstytucyjnej zasady wolności prowadzenia działalności gospodarczej - art. 20 i 22 Konstytucji RP (zob. wyrok SN z dnia 9 sierpnia 2006 r., III SK 6/06, OSNP 2008, nr 1-2, poz. 25);

e)  udowodnienie praktyk monopolistycznych może nastąpić także na podstawie dowodów pośrednich, w tym domniemań faktycznych - art. 231 k.p.c. (zob. wyrok Sądu Antymonopolowego z dnia 21 grudnia 1994 r., XVII Amr 47/94, Lex nr 56121);

f)  ustalenie, że trzy zakłady produkcyjne, produkujące te same artykuły, określiły, i to niejednokrotnie, identyczne ceny, w tym samym dniu, stanowiło podstawę do przyjęcia domniemania (art. 231 k.p.c.), że zawarły one porozumienie niedopuszczalne w świetle przepisów o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym (wyrok SN z dnia 24 kwietnia 1996 r., I CRN 49/96, OSNC 1996, nr 9, poz. 124);

g)  określenie przez przedsiębiorcę we wniosku o wpis do ewidencji działalności gospodarczej daty podjęcia działalności dawało podstawę do przyjęcia domniemania faktycznego (art. 231), że działalność gospodarcza została podjęta w tej dacie (zob. wyrok SN z dnia 23 marca 2007 r., I UK 220/05, OSNP 2007, nr 5-6, poz. 83);

h)  rozstrzygnięcie o tym, czy ubezpieczony dopuścił się rażącego niedbalstwa, które w myśl art. 41 ust. 1 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.), wyłącza prawo do świadczenia, następuje poprzez ocenę materiału dowodowego zebranego w sprawie, przy czym wśród przesłanek ustalenia faktów, stanowiących podstawę tej oceny mogą być również domniemania faktyczne - art. 231 (zob. postanowienie SN z dnia 24 maja 2005 r., II UK 316/04, Lex nr 390077);

i)  jeżeli powód powołuje się w pozwie na korespondencję, która zawiera notatkę o prawidłowym wysłaniu mu przez stronę pozwaną uchwały, którą zaskarżył do sądu, to istnieją podstawy do przyjęcia domniemania faktycznego, że wszystkie przesłane w tej przesyłce do adresata dokumenty zostały prawidłowo doręczone. Sąd może więc uznać ten fakt za ustalony, mimo braku dowodu doręczenia (zob. wyrok SN z dnia 2 lutego 2005 r., IV CK 459/04, Lex nr 142068);

j)  na domniemaniu faktycznym może być oparte ustalenie treści doręczonego stronie przez sąd zarządzenia (zob. postanowienie SN z dnia 21 czerwca 2001 r., IV CZ 58/01, OSNC 2002, nr 2, poz. 24);

k)  przy ustalaniu okoliczności i terminu nadania pisma procesowego do sądu może być zastosowane domniemanie faktyczne - art. 231 (zob. postanowienie SN z dnia 22 maja 1997 r., III CKN 36/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 159);

l)  jeżeli, po śmierci dziecka, negatywne emocje wywołały u rodziców chorobę, osłabienie aktywności życiowej i motywacji do pokonywania trudności dnia codziennego, to bez szczegółowego ustalania konkretnych zdarzeń lub stopnia ich prawdopodobieństwa, można przyjąć, na podstawie domniemania faktycznego (art. 231), że pogorszyły one dotychczasową sytuację życiową najbliższych członków rodziny zmarłego - art. 446 § 3 k.c. (zob. wyrok SN z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03, Lex nr 173555);

m)  zarzut poświadczenia nieprawdy w dokumentach celnych jako przesłanka rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika na podstawie art. 52 § 1 pkt 1 k.p. może być oparty na domniemaniach faktycznych - art. 231 (zob. wyrok z dnia 10 listopada 1999 r., I PKN 353/99, OSNP 2001, nr 6, poz. 200);

n)  ustalenie, że śmierć jest niewątpliwa (art. 535) jest możliwe nie tylko wtedy, gdy istnieją naoczni świadkowie zgonu, ale także wówczas, gdy okoliczności konkretnego wypadku uzasadniają pełne przekonanie o zgonie określonej osoby. Stwierdzenie zgonu może więc opierać się na domniemaniach faktycznych (zob. postanowienie SN z dnia 30 listopada 1973 r., III CRN 277/73, OSNC 1974, nr 10, poz. 173);

o)  jeżeli śmiertelny wynik operacji poprzedziły związane z jej przebiegiem zaniedbania operatora lub innych funkcjonariuszy zakładu służby zdrowia, art. 231 stanowi dla sądu podstawę do sformułowania domniemania faktycznego, że między tymi zaniedbaniami a śmiercią pacjenta istnieje normalny związek przyczynowy, chyba że byłyby podstawy do wniosku, iż zasady medycyny wyłączają tego rodzaju związek (wyrok SN z dnia 11 stycznia 1972 r., I CR 516/71, OSNC 1972, nr 9, poz. 159);

p)  w sprawach tzw. zakażeń szpitalnych możliwe jest i uzasadnione przyjęcie na podstawie domniemania faktycznego niedbalstwa placówki służby zdrowia, przy braku dowodu przeciwnego (zob. wyrok SN z dnia 17 maja 2007 r., III CSK 429/06, Lex nr 274129);

r)  dopuszczalne jest przyjęcie przez sąd domniemania faktycznego (art. 231) przy ustalaniu, kiedy mąż matki dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę, jednak domniemanie to może być wyprowadzone tylko z ustalonych faktów, a nie z innych domniemań (zob. wyrok SN z dnia 22 kwietnia 1977 r., I CR 125/77, OSP 1979, z. 2, poz. 25);

s)  dowód z badań antropologicznych może, jeżeli wskazuje z dużym prawdopodobieństwem na ojcostwo lub na brak ojcostwa, być podstawą domniemania faktycznego art. 231), które przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności zadecyduje o pozytywnym lub negatywnym ustaleniu ojcostwa (uchwała SN z dnia 9 czerwca 1976 r., III CZP 46/75, teza X, pkt 3, OSNCP 1976, nr 9, poz. 184).

DOWÓD PRIMA FACIE

Niezależnie od domniemań faktycznych, których podstawą normatywną jest art. 231, w orzecznictwie ukształtowała się instytucja dowodu prima facie, będąca w istocie praktyką dowodową.
Na gruncie polskich przepisów nie ma ona podstawy normatywnej i została przeniesiona z innych systemów prawnych, a mianowicie z angielskiego prawa dowodowego. Instytucja dowodu prima facie została przyjęta w związku z potrzebami praktyki, zwłaszcza trudnościami dowodowymi (stad związane z tym dowodem pojęcie probatio diabolica). 
jest pozaustawową konstrukcją funkcjonującą głównie przy ustalaniu związku przyczynowego w procesach odszkodowawczych., tj.  szkodach mankowych, komunikacyjnych, lekarskich. Dowód ten wpływa na swobodną ocenę dowodów i w sposób pozaustawowy reguluje rozkładu ciężaru dowodu (przenosi go na stronę przeciwną).
Podstawę ustalenia takiego związku stanowi przekonanie sądu, oparte na doświadczeniu życiowym oraz wiedzy, że w typowym przebiegu zdarzeń, które po sobie nastąpiły, związek taki zwykle występuje   
Ocena orzecznictwa w tym zakresie uzasadnia wniosek, że gdyby nie aktywność Sądu Najwyższego i wypracowanie określonych koncepcji dowodu prima facie w doktrynie, doszłoby do przerzucenia ryzyka prowadzenia przedsiębiorstwa z pracodawcy na pracownika, a tym samym wydania niesprawiedliwego wyroku tylko dlatego, że pozwany nie był w stanie przeprowadzić dowodu z przyczyn przez siebie niezawinionych. 

Podobna sytuacja istnieje w procesach o naprawienie szkody wyrządzonej pacjentowi przez zakład leczniczy. Pacjent w stosunku do zakładu leczniczego znajduje się w trudnej sytuacji dowodowej, w razie wyrządzenia mu szkody przez ten zakład. W tych sprawach pozwany zakład leczniczy, aby uwolnić się od odpowiedzialności, powołuje się na opinię biegłego, która z zasady wskazuje na kilka innych przyczyn (hipotez konkurencyjnych), mogących doprowadzić do powstania szkody. W takiej sytuacji, gdyby nie ułatwienia dowodowe, jakie daje dowód prima facie, to hipotezy konkurencyjne musiałby wykluczyć pacjent, którego możliwości dowodowe w niektórych sytuacjach, zwłaszcza źródeł zakażeń i błędów w leczeniu są iluzoryczne. Dowód prima facie zmienia niekorzystny dla pacjenta stan i przenosi ciężar dowodu na przeciwnika, który ma większe możliwości dowodowe. 

Art. 232. (221) Strony są obowiązane wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę.



Reguła z art. 6 k.c. ma więc znaczenie wtedy, gdy istotne fakty nie zostaną udowodnione. Konsekwencje procesowe tego ponosi strona, na której ciężar dowodu spoczywał. Jeżeli istotne fakty zostaną ustalone, to podlegają one ocenie z punktu widzenia przepisów prawa materialnego, niezależnie od tego, która ze stron podjęła w tym zakresie inicjatywę dowodową (zob. wyroki SN: z dnia 4 stycznia 2008 r., I UK 223/07, Lex nr 442836, z dnia 7 listopada 2007, r., II CSK 293/07, Lex nr 487510).



Tylko wyjątkowo - gdy wynika to z przepisów ustanawiających domniemania prawne wzruszalne - ciężar udowodnienia stanu przeciwnego niż przyjęty w domniemaniu obciąża przeczącego. 
Zgodnie z tymi regułami powód w pozwie i pismach przygotowawczych przedstawia twierdzenia o faktach i wskazuje dowody (art. 232 zd. 1 k.p.c.), które mają uzasadniać jego żądanie, natomiast pozwany w odpowiedzi na pozew i w innych pismach procesowych wypowiada się co do tych faktów, a ponadto przedstawia własne twierdzenia i dowody na uzasadnienie podniesionych przez niego zarzutów. 


Obowiązek sądu przeprowadzenia dowodu z urzędu można przyjąć tylko w wyjątkowych wypadkach. W sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, np. przy biernej postawie uczestników postępowania, ponieważ na sądzie spoczywa obowiązek zbadania z urzędu, kto jest spadkobiercą - art. 670 (zob. postanowienie SN z dnia 12 stycznia 2005 r., I CK 449/04, Lex nr 194127).


W procesie, że rzeczywisty stan prawny jest odmienny od ujawnionego  w księdze wieczystej, obciąża zawsze powoda (zob. wyrok SN z dnia 28 listopada 2001 r., IV CKN 506/00, Lex nr 53096).
W procesach gospodarczych Sąd może z urzędu przeprowadzić dowód gdy strona nie mogła przedstawić ich wcześniej albo potrzeba ich przedstawienia powstała później (zob.wyroki SN: z dnia 5 grudnia 2007 r., I CSK 295/07, Lex nr 382064, z dnia 23 października 2007 r., III CSK 108/07, Lex nr 358857, z dnia 15 maja 2007 r., V CSK 64/07, Lex nr 442607, z dnia 9 kwietnia 2008 r., V CSK 492/07, Lex nr 424317, wyrok SA w Katowicach z dnia 10 stycznia 2008 r., V ACa 816/07, Lex nr 398729).

Natomiast w postępowaniu upominawczym, także w sprawach gospodarczych nie obowiązuje zasada prekluzji, w art. 503 § 1 nie został zastrzeżony rygor pominięcia niewskazanych w sprzeciwie dowodów, zarzutów i twierdzeń pozwanego (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 24 stycznia 2006 r., I ACa 1261/05, Lex nr 196066).






Art. 233. § 1. Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.

§ 2. Sąd oceni na tej samej podstawie, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu.

art. 244 i 245 moc dowodowa dokumentów urzędowych i prywatnych. Przepisy te nie przekreślają dyspozycji art. 233 kpc w związku z ustaleniem mocy dokumentu na wynik sprawy. 
zob. wyrok SN z dnia 5 września 2008 r., I CSK 117/08, Lex nr 465904).
Rozważania Sądu nad okolicznościami nie mającymi znaczenia dla istoty sprawy, stanowi naruszenie art. 233 par. 1. zob. wyrok SN z dnia 2 sierpnia 2000 r., I PKN 756/99, OSNP 2002, nr 4, poz. 89

Granice swobodnej oceny dowodów określają trzy czynniki: logiczny, ustawowy, ideologiczny (zob. wyroki SN: z dnia 20 sierpnia 2002 r., II UKN 555/01, Lex nr 572008, z dnia 7 lutego 2002 r., II UKN 806/00, Lex nr 560570, z dnia 12 lutego 2004 r., II UK 236/03, Lex nr 390137). 

Naruszenia czynnika ustawowego występuje gdy Sąd wyda wyrok na podstawie materiału dowodowego, który nie został wszechstronnie rozpoznany. Ważne jest czy Sąd odniósł się w uzasadnieniu do całości materiału dowodowego, ma obowiązek wskazać, które dowody uznał za wiarygodne, a które nie.
(zob. wyrok SA w Gdańsku z dnia 5 maja 2009 r., I ACa 111/09, Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku 2009, nr 1, poz. 58, wyrok SA w Poznaniu z dnia 22 grudnia 2005 r., I ACa 540/05, Lex nr 186125) 
Kryteria wiarygodności to rozumowanie logiczne, wiedza, doświadczenie zawodowe.

Stosując wskazane wyżej kryteria sąd działa posługując się własną wiedzą, ale w sytuacjach wymagających wiadomości specjalnych powinien korzystać z pomocy biegłych (wyrok SN z dnia 12 stycznia 2010 r., I UK 204/09, Lex nr 577813) 
Przy ocenie dowodów istotne jest czy zostały przeprowadzone zgodnie z procedurą kodeksu postępowania cywilnego. 
Czynnik ideologiczny, psychologiczny jest związany z osobowością sędziego. Dotyczy jego przekonań świadomości społecznej i prawnej.

Reguły swobodnej oceny dowodów dotyczą również środków niedowodowych mających na celu ustalenie faktów istotnych w sprawie.

Wyjaśnienia informacyjne nie mają mocy dowodowej, jednak gdy są sprzeczne i wewnętrznie niespójne z dowodami powinny mieć wpływ na ocenę wiarygodności dowodów.
wyrok SN z dnia 15 czerwca 1973 r., II CR 257/73, Lex nr 1655).


Sąd ma obowiązek wykazać dlaczego odmówił przeprowadzenia dowodu zgodnie z regułami zasady swobodnej oceny dowodów.

Mąż matki nie musi poddawać się badaniom DNA na ustalenie ojcostwa, gdy domniemany ojciec, dziecko i matka wyrażają zgodę na grupowe badanie krwi i zostanie udowodnione prawie w 100 %, że domniemany ojciec jest faktycznym ojcem dziecka.
zob. wyrok SN z dnia 13 października 2005 r., IV CK 169/05, Lex nr 186903).


W sprawach o zaprzeczenie ojcostwa, gdy mąż matki nie wniósł pozwu i odmawia poddaniu grupowemu badania krwi jego dziecka poniżej lat 13, sąd z uwagi na dobro dziecka z urzędu może przeprowadzić badanie.
uchwałę SN z dnia 17 stycznia 1969 r., III CZP 124/68, Lex nr 894

W zarzucie należy wykazać jakie kryteria zostały błędnie zastosowane przez Sąd, nie można oprzeć się tylko na stwierdzeniu, że Sąd ustalił błędnie stan faktyczny.



Art. 234. Domniemania ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.



W orzecznictwie wskazano, że wyciąg z ksiąg bankowych jest dokumentem urzędowym (art. 95 Prawa bankowego), ale związane z nim domniemanie może być obalone wszelkimi środkami dowodowymi (zob. wyrok SN z dnia 23 marca 2007 r., V CSK 488/06, Lex nr 315265).


 Wnioski domniemań prawnych mogą być kwestionowane tylko przez prowadzenie dowodu przeciwieństwa, nie można bowiem poprzestać na dowodzie przeciwnym
W skardze kasacyjnej dopuszczalne jest podnoszenie zarzutów związanych z pominięciem domniemania prawnego (art. 234), natomiast podnoszenie zarzutów dotyczących domniemań faktycznych nie jest dopuszczalne z uwagi na treść art. 3983 § 3 (zob. wyrok SN z dnia 21 lutego 2007 r., I CSK 428/06, Lex nr 485986) 


Art. 235. (222) §1. Postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia się temu charakter dowodu albo wzgląd na poważne niedogodności lub niewspółmierność kosztów w stosunku do przedmiotu sporu. W takich wypadkach sąd orzekający zleci przeprowadzenie dowodu jednemu ze swych członków (sędzia wyznaczony) albo innemu sądowi (sąd wezwany).

§ 2. Jeżeli charakter dowodu się temu nie sprzeciwia, sąd orzekający może postanowić, że jego przeprowadzenie nastąpi przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających dokonanie tej czynności na odległość. Sąd orzekający przeprowadza dowód w obecności sądu wezwanego lub referendarza sądowego w tym sądzie.

§ 3. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje urządzeń i środków technicznych umożliwiających przeprowadzenie dowodu na odległość, sposób korzystania z tego rodzaju urządzeń i środków, jak również sposób przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów dokonanych podczas jego przeprowadzenia, mając na względzie konieczność właściwego zabezpieczenia utrwalonego obrazu lub dźwięku przed utratą dowodu, jego zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem.

jeżeli strona zgłasza zastrzeżenia do pisemnej opinii biegłego i wnosi o wezwanie biegłego na rozprawę w celu złożenia ustnych wyjaśnień dotyczących zgłoszonych zastrzeżeń, to nieuwzględnienie tego wniosku przez sąd stanowi uchybienie procesowe dające podstawę do zaskarżenia wyroku, ponieważ może prowadzić do sprzeczności pomiędzy zebranym w sprawie materiałem a stanem rzeczywistym (wyrok SN z dnia 28 października 2008 r., I UK 84/08, Lex nr 558574) 


 Tak więc dokonywanie ustaleń faktycznych na podstawie akt innej sprawy jest uchybieniem procesowym. Powołanie się przez sąd orzekający na akta innej sprawy nie oznacza, że przeprowadzono postępowanie dowodowe, które powinno odbyć się przed nim zgodnie z zasadą bezpośredniości 

Do sądu rejonowego, zgodnie z art. 1192 § 1 o przeprowadzenie dowodu lub wykonanie innej czynności, może zwrócić się także sąd polubowny, jeżeli danej czynności sam nie może wykonać. 


   Szczegółowy tryb postępowania w sprawach związanych z wezwaniem o udzielenie pomocy prawnej został określony w przepisach wykonawczych, a mianowicie w § 99-105 r.u.s.p.


Dowody przeprowadzone przed sądem wezwanym lub sędzią wyznaczonym wchodzą w skład materiału procesowego danej sprawy i do tych dowodów musi odnieść się sąd orzekający. Nie może więc uchylić się od oceny zeznań świadków przesłuchanych w drodze pomocy prawnej w wypadku sprzeczności tych zeznań, wskazując, że nie miał możliwości bezpośredniej obserwacji zachowania się świadków w czasie składania zeznań. Jeżeli bowiem zaistniała taka sytuacja, to powinien był zarządzić ponowne przesłuchanie świadków przez sędziego wyznaczonego lub przed sądem orzekającym (zob. wyrok SN z dnia 20 listopada 1973 r., I CR 629/73, Lex nr 7341).




Art. 236. W postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu sąd oznaczy fakty podlegające stwierdzeniu, środek dowodowy i - stosownie do okoliczności - sędziego lub sąd, który ma dowód przeprowadzić, a ponadto, jeżeli to jest możliwe, termin i miejsce przeprowadzenia dowodu. Wyznaczając sędziego, sąd może pozostawić mu oznaczenie terminu przeprowadzenia dowodu.

Postanowienie dowodowe jest wydawane na rozprawie (art. 210 § 3 w związku z art. 236). Wyjątkowo ustawa pozwala na wydanie takiego postanowienia na posiedzeniu niejawnym, gdy ma być dopuszczony dowód z biegłych, z tym że może to nastąpić po uprzednim wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru (art. 279). Ponadto postanowienie dowodowe sąd wydaje na posiedzeniu niejawnym w sprawach gospodarczych (art. 47917 § 3). 


Postanowienia dowodowego sąd nie uzasadnia, niezależnie od tego, czy uwzględnił wniosek dowodowy, czy odmówił przeprowadzenia dowodu, ponieważ nie przysługuje na nie zażalenie. Z tym że strona ma prawo w postępowaniu odwoławczym podnosić zarzut nieuzasadnionego pominięcia przez sąd zawnioskowanych przez nią dowodów jeżeli sąd nie wydał postanowienia oddalającego ten wniosek - art. 162 (zob. wyrok SN z dnia 24 września 2009 r., IV CSK 185/09, Biul. SN 2010, nr 1, poz. 13). Jeżeli natomiast sąd wyda postanowienie o oddaleniu wniosków dowodowych, to strona, jeżeli chce skutecznie powoływać się w dalszym toku postępowania na zarzuty z tym związane, powinna zgłosić do protokołu zastrzeżenia (art. 162). Jednak gdy postanowienie dowodowe nie zostało wpisane do protokołu, nie można strony, która nie zgłosiła zastrzeżeń, pozbawiać prawa do formułowania zarzutów co do przebiegu postępowania dowodowego - zob. powołany wyżej wyrok Sądu Najwyższego 


Art. 237. Niestawiennictwo stron na termin nie wstrzymuje przeprowadzenia dowodu, chyba że obecność stron lub jednej z nich okaże się konieczna.



To, czy obecność stron jest konieczna, pozostawiono ocenie sądu. Podstawą prawną zarządzenia osobistego stawiennictwa stanowią przepisy art. 208, 216, 429, 574-575.

Art. 238. § 1. (223) Protokół sporządzony zgodnie z art. 157 § 11, zawierający przebieg postępowania dowodowego przed sędzią wyznaczonym lub przed sądem wezwanym, podpisują, oprócz sędziego i protokolanta, także osoby przesłuchane oraz strony, jeżeli są obecne.

§ 2. Odmowę lub niemożność podpisania stwierdza się w protokole.


Art. 239. Sędzia wyznaczony i sąd wezwany mają w zakresie zleconego im postępowania dowodowego prawa przewodniczącego i prawa sądu orzekającego. Na ich uchybienia strony mogą zwrócić uwagę sądu nie później niż na najbliższej rozprawie.



.   Zażalenie wniesione na postanowienie sądu wezwanego, wydane w zakresie określonym zleceniem, rozstrzyga sąd rewizyjny właściwy dla sądu wezwanego, a nie dla sądu orzekającego, który zlecił przeprowadzenie dowodu (zob. postanowienie SN z dnia 7 stycznia 1969 r., II CZ 209/68, OSNC 1969, nr 6, poz. 120).

Art. 240. § 1. Sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić nawet na posiedzeniu niejawnym.

§ 2. Sędzia wyznaczony i sąd wezwany mogą uzupełnić na wniosek strony postanowienie sądu orzekającego przez przesłuchanie nowych świadków na fakty wskazane w tym postanowieniu.


Art. 241. Sąd orzekający może zarządzić powtórzenie lub uzupełnienie postępowania dowodowego.



Potrzeba powtórzenia czynności dowodowych może wynikać zarówno z ujawnienia nowych faktów, dowodów, jak i z potrzeby usunięcia np. zaistniałych uchybień.



.   Niezłożenie przez powoda zaliczki na poczet kosztów ponownego przeprowadzenia dowodu z badań kodu genetycznego, w sytuacji gdy sąd uznał za konieczne ponowne przeprowadzenie tego dowodu, o czym świadczy zobowiązanie strony do wpłacenia zaliczki na ten cel, nie może stanowić podstawy oddalenia z tego powodu wniosku dowodowego (zob. wyrok SN z dnia 16 stycznia 1998 r., I CKU 198/97, Prok. i Pr. - wkładka 1998, nr 6, poz. 31).

Sąd Najwyższy rozważając kwestię ponowienia dowodów stwierdził, że skoro przeprowadzony w warunkach nieważności dowód z przesłuchania świadków był dotknięty wadliwością, powodują bezskuteczność tej czynności, dowód ten nie może być nadal traktowany jako materiał sprawy. Z tego względu należało ponownie przesłuchać świadków. Okoliczność, że strony nie domagały się ponownego przesłuchania, jest bez znaczenia z punktu widzenia omawianego uchybienia. Nieważność bowiem jest zawsze podnoszona z urzędu, a przeprowadzenie procesu w warunkach ważności stanowi konieczną przesłankę prawidłowego wymiaru sprawiedliwości. Wola stron nie może sprzeciwiać się spełnieniu tych warunków, a względy ekonomii procesowej nie usprawiedliwiają odmiennego rozwiązania. (zob. wyrok SN z dnia 17 listopada 1977 r., IV CR 434/77, Lex nr 8029). 


Art. 242. Jeżeli postępowanie dowodowe napotyka przeszkody o nieokreślonym czasie trwania, sąd może oznaczyć termin, po którego upływie dowód może być przeprowadzony tylko wówczas, gdy nie spowoduje to zwłoki w postępowaniu.


Art. 243. Zachowanie szczegółowych przepisów o postępowaniu dowodowym nie jest konieczne, ilekroć ustawa przewiduje uprawdopodobnienie zamiast dowodu.


Oddział 2. Dokumenty

Art. 244. (224) § 1. Dokumenty urzędowe, sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy publicznej i inne organy państwowe w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich urzędowo zaświadczone.

§ 2. Przepis § 1 stosuje się odpowiednio do dokumentów urzędowych sporządzonych przez organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze i inne organizacje społeczne w zakresie zleconych im przez ustawę spraw z dziedziny administracji publicznej.



Przedmioty wymienione w art. 308 § 1, określane niekiedy jako dokumenty sensu largo (np. zdjęcia, plany, rysunki) z powyższych powodów nie są dokumentami, co ustawodawca zaznaczył umieszczając je w Kodeksie poza oddziałem o dokumentach, w oddziale "Inne środki dowodowe".

Dokumentem będzie natomiast utwór literacki podpisany przez jego autora. Z kolei nie będzie dokumentem w rozumieniu przepisów k.p.c. kartka papieru podpisana in blanco, gdyż nie zawiera żadnej treści.

Współczesne pismo powszechne skonstruowane jest z liter (uzupełnionych niekiedy cyframi). Na tej zasadzie nie stanowią dokumentów testy obrazkowe, piktogramy, pisma napisane Braille'm, znakami Morse'a czy znakami klinowymi bądź hieroglificznymi

Pisma szyfrowane też nie są dokumentami, a to z tego powodu, iż sąd w sprawie cywilnej nie ma żadnego obowiązku zajmować się - nawet przy pomocy biegłych - dekodowaniem jakichkolwiek tekstów i łamaniem szyfrów.
Nie stanowią dokumentów znaki legitymacyjne (por. art. 92115 k.c.), jako zastępcze, uproszczone formy wykazania istnienia wierzytelności. Są to np. żetony, numerki z szatni, kupony loteryjne, bilety.


Dokumentami nie są wreszcie środki płatnicze (papierowe i inne) - ani polskie, ani obce.
Dokumentem nie jest też akt prawny (prawa polskiego lub europejskiego), gdyż sąd nie zapoznaje się z jego treścią poprzez postępowanie dowodowe (zasada iura novit curia). Także akt prawa obcego nie może być traktowany jako dokument pomimo prowadzenia dowodu co do jego treści (art. 1143), gdyż nie podlega on swobodnej ocenie sądu



Ustawodawca wyjątkowo zwalnia wystawcę dokumentu od obowiązku jego podpisania, lub od obowiązku złożenia podpisu własnoręcznego (i zastąpienia go podpisem mechanicznym) i jedynie w tych przypadkach można mówić o istnieniu dokumentu pomimo braku podpisu w ogóle, bądź braku podpisu własnoręcznego (np. art. 328 § 2 k.s.h. pozwala na składanie pod dokumentem akcji podpisu mechanicznego; to samo dotyczy obligacji mających postać dokumentu - art. 5 ust. 1 pkt 11 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 z późn. zm.; art. 92110 § 2 k.c. stanowi, że podpis na papierze wartościowym na okaziciela może być wykonany sposobem mechanicznym; art. 21 ust. 1a w związku z art. 21 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 152, poz. 1223 z późn. zm., pozwala, aby dowody księgowe nie zawierały podpisu wystawcy dokumentu ani osoby, której wydano składniki aktywów, jeżeli wynika to z odrębnych przepisów lub techniki dokumentowania zapisów księgowych). Istnienie tych przepisów szczególnych potwierdza tezę, że - a contrario - w każdym innym przypadku dokument musi być podpisany - i to własnoręcznie - przez wystawcę.



Należy w tym miejscu przytoczyć wyrok NSA z dnia 13 marca 1985 r., SA/Wr 837/84, OSPiKA 1988, z. 5, poz. 123, w którym sąd ten stwierdził, że podpisanie decyzji administracyjnej bez podania imienia, nazwiska i stanowiska służbowego, z którego wynikałoby upoważnienie do jej wydania, przesądza o istotnej wadzie tej decyzji.



Co do zasady dokumenty kościelne nie stanowią dokumentów urzędowych, gdyż osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych Kościoła katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych nie zalicza się do podmiotów z art. 244 § 1 i 2. Nie ma też generalnego powierzenia kościołom i związkom wyznaniowym zadań z dziedziny administracji publicznej, a to w związku ze wzajemną autonomią i niezależnością państwa i związków wyznaniowych - art. 25 ust. 3 Konstytucji RP. Jeżeli jednak kościelne jednostki organizacyjne prowadzą działalność w zakresie szkolnictwa, działalność charytatywną, opiekuńczą bądź działalność w zakresie wychowania w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi i to na podstawie przepisu ustawy, to dokumenty wystawione w tym zakresie przez kościelne jednostki organizacyjne będą dokumentami urzędowymi. Dokumentami urzędowymi są też metryki kościelne sporządzone zgodnie z przepisami o wyznaniowej rejestracji stanu cywilnego przed dniem 1 stycznia 1946 r. Dokumentem urzędowym jest też kościelne zaświadczenie o zawarciu tzw. małżeństwa konkordatowego, a to w związku z art. 8 § 2 i 3 k.r.o.

W razie wątpliwości co do autentyczności dokumentu urzędowego zagranicznego sąd może zażądać jego uwierzytelnienia przez polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne lub konsularne (por. art. 1138).



W dniu 21 września 2004 r. weszła w życie w Polsce konwencja haska z dnia 5 października 1961 r. znosząca wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 938). Konwencja ta reguluje moc dowodową dokumentów urzędowych sporządzonych w jednym państwie konwencyjnym - w pozostałych państwach - sygnatariuszach konwencji. Dokumenty objęte konwencją są zwolnione z obowiązku ich legalizacji, a w to miejsce pojawia się poświadczenie autentyczności podpisu na dokumencie, poświadczenie charakteru, w jakim działała osoba podpisująca oraz poświadczenie pieczęci lub stempla, którym opatrzony jest dokument - klauzulą apostille dołączoną do dokumentu. Klauzula apostille wydawana jest na wniosek organu, od którego dokument pochodzi, lub na wniosek posiadacza dokumentu - przez organ upoważniony do jej wydania a wyznaczony przez państwo członkowskie konwencji. Najczęściej jest to wyznaczony urzędnik konsularny państwa członkowskiego konwencji. Zagraniczny dokument urzędowy opatrzony klauzulą apostille ma moc dowodową na równi z polskimi dokumentami urzędowymi.



Orzeczenia sądowe należy uznać za dokumenty urzędowe, gdyż spełniają one wszystkie przesłanki z art. 244 § 1.
Z treści art. 244 w związku z art. 252 wynika, że dokumenty urzędowe korzystają z dwóch domniemań prawnych, tj. z domniemania autentyczności (iż dokument pochodzi od osoby lub organu wskazanego jako jego wystawca, a zatem, że nie jest on sfałszowany) oraz z domniemania zgodności z prawdą (iż zaświadcza on prawdziwy stan rzeczy). Obydwa te domniemania należą do grupy domniemań wzruszalnych (podważalnych, obalalnych - por. art. 252 i 253).
Wydruk niepodpisany może stanowić środek uprawdopodobnienia za pomocą pisma. Wyjątkowo mógłby stanowić dowód nienazwany, o którym mowa w art. 309, ale istnieje tu niebezpieczeństwo, iż obchodzone będą w ten sposób wymagania formalne przewidziane dla dokumentów urzędowych 


Art. 245. Dokument prywatny stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie.
Moc dowodowa dokumentu prywatnego jest jednak słabsza aniżeli moc dowodowa dokumentu urzędowego, ponieważ dokumenty prywatne nie korzystają z podstawowego w tym zakresie domniemania, iż ich treść jest zgodna ze stanem rzeczywistym (domniemania zgodności z prawdą). 


Za dokument prywatny należy uznać również tzw. prywatną opinię biegłego. Jest to opinia sporządzona przez biegłego sądowego, lub innego specjalistę, ale na prywatne zlecenie strony, a nie w oparciu o postanowienie dowodowe sądu. Opinia taka nie może być uznana za dowód z opinii biegłego, gdyż nie odpowiada warunkom przewidzianym dla tego środka dowodowego. Z opinii prywatnej sąd przeprowadzi dowód według przepisów o dowodzie z dokumentu prywatnego i na tej podstawie może zaakceptować poglądy prywatnego biegłego i włączyć je do podstawy faktycznej wyrokowania 

Anonim rozumiany jako pismo niepodpisane przez jego wystawcę nie jest dokumentem prywatnym, a tym samym nie jest żadnym dowodem. Anonim nie jest dokumentem, gdyż nie zawiera podpisu. Jeżeli pismo niepodpisane zawiera informacje wskazujące na osobę, od której pochodzi, to należy je uznać za tzw. początek dowodu na piśmie, tj. środek uprawdopodobnienia za pomocą pisma 

nie można uznać za dokument kryptonimu, czyli pisma podpisanego przez wystawcę cudzym nazwiskiem 


Art. 246. Jeżeli ustawa lub umowa stron wymaga dla czynności prawnej zachowania formy pisemnej, dowód ze świadków lub z przesłuchania stron w sprawie między uczestnikami tej czynności na fakt jej dokonania jest dopuszczalny w wypadku, gdy dokument obejmujący czynność został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią, a jeżeli forma pisemna była zastrzeżona tylko dla celów dowodowych, także w wypadkach określonych w kodeksie cywilnym.

Jeżeli strony zachowały wymóg formy pisemnej czynności prawnej, ale następnie dokument obejmujący tę czynność został zagubiony, zniszczony, lub zabrany przez osobę trzecią, to zakaz prowadzenia dowodu ze świadków i ze stron co do faktu dokonania tej czynności prawnej oraz jej treści nie obowiązuje. Strona jednak, która wystąpi z wnioskiem o przeprowadzenie dowodu ze świadków lub ze stron, musi najpierw na ogólnych zasadach udowodnić, że wymagany dokument powstał, ale następnie został zagubiony, zniszczony lub zabrany przez osobę trzecią. Sąd odmówi dopuszczenia dowodu ze świadków lub ze stron, jeżeli istnieje możliwość uzyskania brakującego dokumentu od strony przeciwnej lub osoby trzeciej na podstawie art. 248 



Kodeks cywilny wprowadza jednak następujące wyjątki od zakazu dopuszczania dowodu ze świadków i ze stron w razie niezachowania formy pisemnej ad probationem:
a)  jeżeli obie strony wyrażą zgodę na przeprowadzenie takiego dowodu,
b)  jeżeli wniosek dowodowy złoży konsument będący w sporze z przedsiębiorcą,
c)  jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma (art. 74 § 1 i 2 k.c.).

Jeżeli sąd orzekający dopuścił dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron wbrew zakazom dowodowym z art. 246 k.p.c. i art. 74 § 2 k.c., to w apelacji można powołać się na powyższe uchybienie procesowe tylko pod warunkiem wcześniejszego zwrócenia uwagi sądowi orzekającemu na popełnione uchybienie poprzez zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu na podstawie art. 162.



   Zgodnie z art. 473 § 1 w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych nie stosuje się zakazów dowodowych statuowanych w art. 246.


Art. 247. Dowód ze świadków lub z przesłuchania stron przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu obejmującego czynność prawną może być dopuszczony między uczestnikami tej czynności tylko w wypadkach, gdy nie doprowadzi to do obejścia przepisów o formie zastrzeżonej pod rygorem nieważności i gdy ze względu na szczególne okoliczności sprawy sąd uzna to za konieczne.

Dowód z ksiąg handlowych nie może być zastąpiony dowodem z zeznań świadka o treści tych ksiąg 


Przeciwko treści dokumentu obejmującego umowę pożyczki nie można prowadzić dowodu ze świadków, iż suma dłużna jest częścią ceny kupna zatajoną przy umowie sprzedaży nieruchomości (orzeczenie SN z dnia 17 października 1938 r., C. II. 712/38, OSP 1939, poz. 142). 



Ograniczeń tych nie stosuje się przy rozpoznawaniu spraw o roszczenia pracowników z zakresu prawa pracy oraz z zakresu ubezpieczeń społecznych (art. 473 k.p.c.). W sprawach z zakresu prawa pracy, w których pracownik jest stroną pozwaną, wspomniane ograniczenia obowiązują (art. 477k.p.c.). 



To, jak strony rozumiały składane oświadczenie woli, można wykazywać wszelkimi środkami dowodowymi. Dowody zgłaszane w takim przypadku nie są bowiem skierowane przeciwko osnowie lub ponad osnowę dokumentu, a jedynie służą jej ustaleniu w drodze wykładni - wyrok SA w Poznaniu z dnia 21 grudnia 2005 r., I ACa 663/05, OSA 2007, z. 9, poz. 26.



Przepis art. 247 nie wyłącza dowodu z zeznań świadków lub z przesłuchania stron zmierzającego do wykładni oświadczenia woli zawartego w dokumencie obejmującym czynność prawną - wyrok SN z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1843/00, Lex nr 83829.



W wypadku omyłkowego oznaczenia nieruchomości w umowie sprzedaży nabywca może domagać się wyjaśnienia przez sąd rzeczywistej woli kontrahentów w drodze powództwa o ustalenie stosunku prawnego (art. 189 k.p.c.) - uchwała SN z dnia 8 marca 1986 r., III CZP 10/86, OSNCP 1987, nr 1, poz. 12.

Z. Radwański wyraża trafny pogląd, że przepis art. 247 nie stanowi przeszkody dla obowiązywania zasady falsa demonstratio non nocet (błędne oznaczenie nie szkodzi) - Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Wrocław 1992, s. 152-161. Wadliwe oznaczenie przedmiotu umowy może być zatem dowodzone na zasadach ogólnych bez żadnych ograniczeń. Przykładowo, jeżeli w akcie notarialnym nastąpi błąd co do numerów ewidencyjnych sprzedawanych działek geodezyjnych, to istnieje możliwość dowodzenia tego błędu z pominięciem zakazów dowodowych z art. 247 w procesie o ustalenie właściwej treści umowy stron

.   Zgodnie z ugruntowaną judykaturą i doktryną art. 247 nie stanowi przeszkody w dowodzeniu wad oświadczeń woli złożonych w formie pisemnej. Wszystkie wady oświadczenia woli, w tym również pozorność, mogą być dowodzone wszelkimi środkami dowodowymi, gdyż tych okoliczności art. 247 w ogóle nie dotyczy. 

W sprawie toczącej się między stronami umowy sprzedaży udziału we współużytkowaniu wieczystym gruntu i współwłasności budynku niedopuszczalne jest prowadzenie dowodu ze świadków na okoliczność, że został nabyty inny udział niż określony w akcie notarialnym 



Zakaz dowodu ponad osnowę dokumentu oznacza z kolei, że niedopuszczalny jest dowód, iż dokument jest niekompletny, a cała czynność prawna obejmowała jeszcze dalsze oświadczenia woli nieujęte w dokumencie.





Art. 248. § 1. (225) Każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu w oznaczonym terminie i miejscu dokument znajdujący się w jego posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że dokument zawiera informacje niejawne.

§ 2. Od powyższego obowiązku może uchylić się ten, kto co do okoliczności objętych treścią dokumentu mógłby jako świadek odmówić zeznania albo kto posiada dokument w imieniu osoby trzeciej, która mogłaby z takich samych przyczyn sprzeciwić się przedstawieniu dokumentu. Jednakże i wówczas nie można odmówić przedstawienia dokumentu, gdy jego posiadacz lub osoba trzecia obowiązani są do tego względem chociażby jednej ze stron albo gdy dokument wystawiony jest w interesie strony, która żąda przeprowadzenia dowodu. Strona nie może ponadto odmówić przedstawienia dokumentu, jeżeli szkoda, na którą byłaby przez to narażona, polega na przegraniu procesu.


Art. 249. § 1. W sprawach dotyczących przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego, w razie powołania się jednej ze stron na księgi i dokumenty przedsiębiorstwa, należy je przedstawić sądowi, jeżeli sąd uzna wyciąg za niewystarczający.

§ 2. Gdy zachodzi istotna trudność w dostarczeniu ksiąg do sądu, sąd może przejrzeć je na miejscu lub zlecić sędziemu wyznaczonemu ich przejrzenie i sporządzenie niezbędnych wyciągów.



Organy podatkowe - reprezentujące interesy fiskalne Państwa - są osobą trzecią w rozumieniu przepisów prawa cywilnego i na potrzeby zobowiązań podatkowych nie mogą posługiwać się przepisami regulującymi wyłącznie stosunki między stronami czynności prawnej (wyrok NSA z 11 kwietnia 1997 r., SA/Gd 3537/95LexPolonica nr 333666, „Serwis Podatkowy” 1999, nr 4, s. 51). 



Art. 250. § 1. (226) Jeżeli dokument znajduje się w aktach organu, o którym mowa w art. 244 § 1, wystarczy przedstawić urzędowo poświadczony przez ten organ odpis lub wyciąg z dokumentu. Sąd zażąda udzielenia odpisu lub wyciągu, jeżeli strona sama uzyskać go nie może.

§ 2. Gdy sąd uzna za konieczne przejrzenie oryginału dokumentu, może zarządzić, by go dostarczono na rozprawę, albo przejrzeć go na miejscu przez sędziego wyznaczonego lub przez cały skład sądu.

Pogląd, że odbitka ksero nie jest dokumentem i nie można z niej przeprowadzać dowodu, wyraził dobitnie Sąd Apelacyjny w Katowicach. W jego wyroku z dnia 10 stycznia 2008 r., V ACa 816/07, Lex nr 398729, czytamy: "Sama odbitka ksero lub inna kopia reprograficzna nie jest dokumentem w rozumieniu przepisów k.p.c. i nie może dokumentu zastąpić 


Art. 251. Za nieuzasadnioną odmowę przedstawienia dokumentu przez osobę trzecią sąd, po wysłuchaniu jej oraz stron co do zasadności odmowy, skaże osobę trzecią na grzywnę. Osoba trzecia ma prawo żądać zwrotu wydatków połączonych z przedstawieniem dokumentu.



Na podstawie art. 251 zdanie drugie osoba trzecia może żądać zwrotu wszystkich tych wydatków. Jej wydatki stanowią wydatki w rozumieniu przepisów u.k.s.c. (art. 2 ust. 1 i art. 5 u.k.s.c.). Na podstawie art. 1304 sąd może zażądać od strony, której czynność powoduje powstanie tego wydatku, uiszczenie zaliczki na jego pokrycie. Por. tej w tej kwestii uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów SN z dnia 29 marca 1990 r., III CZP 102/89, OSNCP 1990, nr 10-11, poz. 127.
Konieczność zwrotu osobie trzeciej - na jej żądanie - wydatków połączonych z przedstawieniem dokumentu nie oznacza jednak, iż osoba trzecia może żądać dodatkowo wynagrodzenia z tytułu przedstawienia dokumentu. Por. w tej kwestii postanowienie SN z dnia 3 kwietnia 1974 r., II CZ 39/74, OSNCP 1975, nr 6, poz. 93. Banki jednak mają prawo żądania w takim przypadku wynagrodzenia - zob. uwagi w pkt 8 do art. 250.

Art. 252. Strona, która zaprzecza prawdziwości dokumentu urzędowego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenia organu, od którego dokument ten pochodzi, są niezgodne z prawdą, powinna okoliczności te udowodnić.



Pogląd ten jest trafny, gdyż każdy wyrok sądowy, jak i pozostałe orzeczenia sądowe, jest aktem jurysdykcyjnym i zarazem czynnością procesową sądu, a zatem formą czynności prawnej, a - jak już wyżej wyjaśniono - przeciwko dokumentowi obejmującemu czynność prawną nie można prowadzić dowodu zgodności lub niezgodności z prawdą. Można natomiast dowodzić, że złożony w sądzie wyrok jest nieautentyczny, czyli sfałszowany.

Art. 253. Jeżeli strona zaprzecza prawdziwości dokumentu prywatnego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenie osoby, która je podpisała, od niej nie pochodzi, obowiązana jest okoliczności te udowodnić. Jeżeli jednak spór dotyczy dokumentu prywatnego pochodzącego od innej osoby niż strona zaprzeczająca, prawdziwość dokumentu powinna udowodnić strona, która chce z niego skorzystać.


Art. 254. § 1. Badania prawdziwości pisma dokonuje się z udziałem lub bez udziału biegłych, zwłaszcza przez porównanie pisma na zakwestionowanym dokumencie z pismem tej samej osoby na innych dokumentach niewątpliwie prawdziwych. Sąd w razie potrzeby może wezwać osobę, od której pismo pochodzi, na termin wyznaczony, w celu napisania podyktowanych jej wyrazów.

§ 2. Od obowiązku złożenia próby pisma zwolniony jest ten, kto na zapytanie, czy pismo na dokumencie jest prawdziwe, mógłby jako świadek odmówić zeznania.

§ 3. Sąd może zastosować do osoby trzeciej, która nie wykonała zarządzeń sądu wydanych w myśl paragrafów poprzedzających, takie same środki przymusowe, jak wobec świadków.

§ 4. Osoba trzecia może na równi ze świadkiem żądać zwrotu wydatków koniecznych związanych ze stawiennictwem do sądu, a ponadto wynagrodzenia za utratę zarobku.

Dokumenty prywatne natomiast nie korzystają z domniemania zgodności treści dokumentu z prawdą i na tym polega podstawowa różnica ich mocy dowodowej w stosunku do dokumentów urzędowych 




Jeżeli w toku procesu o wynagrodzenie wynikające z umowy o pracę pozwany pracodawca kwestionuje prawdziwość przedstawionej przez pracownika będącego powodem umowy o pracę jako dokumentu prywatnego, to na nim spoczywa ciężar udowodnienia nieprawdziwości tego dokumentu (wyrok SN z dnia 4 września 2007 r., I PK 112/07, OSNP 2008, nr 19-20, poz. 288).

Art. 255. Strona, która w złej wierze lub lekkomyślnie zgłosiła zarzuty przewidziane w art. 252 i 253, podlega karze grzywny.


Art. 256. Sąd może zażądać, aby dokument w języku obcym był przełożony przez tłumacza przysięgłego.


Art. 257. Sąd oceni na podstawie okoliczności poszczególnego wypadku, czy i o ile dokument zachowuje moc dowodową pomimo przekreśleń, podskrobań lub innych uszkodzeń.


Oddział 3. Zeznania świadków

Art. 258. Strona powołująca się na dowód ze świadków obowiązana jest dokładnie oznaczyć fakty, które mają być zeznaniami poszczególnych świadków stwierdzone, i wskazać świadków, tak by wezwanie ich do sądu było możliwe.

strona, na której wniosek świadek został wezwany, nie może przesłuchiwać świadka co do okoliczności nieobjętych tezą dowodową, a tym bardziej nie może tego czynić strona przeciwna, która wcześniej nie składała wniosku dowodowego dotyczącego tego świadka. Dotyczy to niemożności rozszerzenia granic przesłuchania świadka o te fakty, które każda ze stron mogła uprzednio objąć swoim wnioskiem dowodowym 




Świadkiem jest osoba, która relacjonować będzie spostrzeżenia własne, ale w razie konieczności dopuścić można dowód z zeznań świadka, który przedstawi spostrzeżenia usłyszane od innej osoby. Jest to tzw. świadek ze słuchu (testes ex auditu).



Złożenie zeznań jest publicznoprawnym obowiązkiem każdego obywatela wezwanego w tym celu przez sąd. Tak samo Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 lutego 1998 r., I PKN 533/97, OSNP 1999, nr 3, poz. 84.



Od świadków w znaczeniu procesowym należy odróżnić świadków przybranych do czynności prawnych. Zaliczamy do nich świadków zawarcia małżeństwa (art. 7 § 1 k.r.o.), świadków testamentu allograficznego i ustnego (art. 951, 952, 953 i 954 k.c.) oraz świadków czynności egzekucyjnych (art. 812). Ustawodawca powołał świadków przybranych do czynności prawnych m.in. po to, aby mogli oni złożyć zeznania jako świadkowie procesowi w ewentualnym przyszłym postępowaniu cywilnym dotyczącym czynności prawnej, przy której dokonywaniu byli obecni. Świadkowie testamentu ustnego nie mają prawa odmowy zeznań ani odpowiedzi (art. 662).

Art. 259. Świadkami nie mogą być:

  1)  osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń;

  2)  (227) wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli "zastrzeżone" lub "poufne", jeżeli ich zeznanie miałoby być połączone z jej naruszeniem;

  3)  przedstawiciele ustawowi stron oraz osoby, które mogą być przesłuchane w charakterze strony jako organy osoby prawnej lub innej organizacji mającej zdolność sądową;

  4)  współuczestnicy jednolici.

.). Dodatkowo, w postępowaniu karnym za zgodą świadka można go poddać m.in. badaniom psychiatrycznym (art. 192 § 4 k.p.k.). Brak jest natomiast podobnego przepisu w odniesieniu do świadków w postępowaniu cywilnym 




Za osobę czasowo niezdolną do tego, by być świadkiem, należy uznać osobę w stanie nietrzeźwości, lub w stanie odurzenia narkotycznego.


Niedopuszczalne jest przesłuchanie osób nienależących do personelu medycznego, ale będących świadkami prowadzenia przez lekarza na wieloosobowej sali lub korytarzu wywiadu o stanie zdrowia chorego lub udzielania na ten temat informacji choremu albo osobom bliskim. Nie powinny być wykorzystywane zeznania osób, które podsłuchały rozmowę telefoniczną o stanie zdrowia innej osoby lub uzyskały takie informacje w rozmowie prywatnej z lekarzem (np. jego kolega, członek rodziny). Sąd powinien wykluczyć z postępowania dowodowego także karty choroby, wyniki badań, które zostały przedstawione przez podmiot nieupoważniony bez zgody zainteresowanego.
W kategoriach zdolności do bycia świadkiem wskazanej w art. 259 pkt 1 należy rozstrzygnąć możliwość powołania na świadka osoby małoletniej (dziecka) bądź osoby w wieku podeszłym. Kodeks nie zawiera przepisów ustanawiających dolny bądź górny próg wieku dla świadków (wyjątek - art. 430). W tej sytuacji należy przyjąć, że nawet małe dziecko - o ile zachodzi taka konieczność - może być świadkiem, jeżeli jest na tyle rozwinięte, że ma zdolność do spostrzegania i przekazywania swoich spostrzeżeń.

.   Pojęcie informacji niejawnych oraz poszczególnych chroniących je klauzul wyjaśnione zostało w ustawie z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. Nr 182 poz. 1228). 

.   Niezgodne z prawem ujawnienie informacji niejawnej opatrzonej klauzulą "zastrzeżone" lub "poufne" jest przestępstwem z art. 266 § 2 k.k 

Błędne przesłuchanie danej osoby w charakterze świadka, zamiast przesłuchania w ramach dowodu ze stron, albo odwrotnie, stanowi poważne uchybienie procesowe, które może mieć wpływ na wynik sprawy i tym samym może stanowić zarzut apelacyjny 

 (przy uwzględnieniu obowiązku złożenia wniosku o wpisanie zastrzeżenia do protokołu - art. 162). 



.   W procesach z udziałem syndyka stroną procesową działającą w procesie jest syndyk, a nie dłużnik upadły. W tej sytuacji osobę syndyka należy przesłuchać w charakterze strony, natomiast osoby wchodzące w skład organów upadłej firmy należy przesłuchać w charakterze świadków (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 15 grudnia 2000 r., IV CKN 195/00, Lex nr 439189, teza 1).



W ramach dowodu ze stron należy przesłuchać działającego w procesie zarządcę egzekucyjnego nieruchomości (art. 935 § 1) oraz zarządców ustanowionych w egzekucji przez zarząd przymusowy (art. 10641 i n.) i zarządców ustanowionych w postępowaniu zabezpieczającym (art. 747 pkt 6 i art. 7524), natomiast jako świadków należy przesłuchać dłużników i obowiązanych.




Przepisom o dowodzie z przesłuchania stron w sprawach dotyczących spadku podlega kurator spadku i wykonawca testamentu.

Interwenient uboczny samoistny podlega przepisom o dowodzie ze stron (art. 81 w związku z art. 259 pkt 4). A contrario interwenient uboczny niesamoistny nie będąc stroną podlega przepisom o dowodzie ze świadków.



Oprócz stron również przedstawiciele ustawowi stron podlegają przepisom o dowodzie z przesłuchania stron.
Jeżeli stroną jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna, która ma zdolność prawną, to przepisom o dowodzie ze stron podlegają wszystkie osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do jej reprezentowania (art. 300 § 1), nawet gdyby sąd zamierzał przesłuchać tylko niektóre z tych osób, albo gdyby w ogóle nie zamierzał dopuścić dowodu z przesłuchania stron. Osoby natomiast wchodzące w skład innych organów osoby prawnej, nie powołanych do jej reprezentowania, można przesłuchiwać wyłącznie w charakterze świadków. Najczęściej organem powołanym do reprezentacji osoby prawnej jest zarząd, a zatem żaden z jego członków nie może zeznawać jako świadek. Z kolei przepisom o dowodzie ze świadków podlegają członkowie rady nadzorczej.



 przedsiębiorstwie państwowym jedynym organem powołanym do jego reprezentowania jest dyrektor. Zastępca dyrektora zatem i główny księgowy mogą być słuchani tylko jako świadkowie.
Wspólnicy i akcjonariusze spółek prawa handlowego niewchodzący w skład zarządu będą w procesach tych spółek przesłuchiwani w ramach dowodu z zeznań świadków. 

W przeciwieństwie do postępowania karnego, w postępowaniu cywilnym nie ma przepisu, który by wprowadzał zakaz przesłuchiwania pełnomocnika procesowego jako świadka 

Art. 2591. (228) Mediator nie może być świadkiem co do faktów, o których dowiedział się w związku z prowadzeniem mediacji, chyba że strony zwolnią go z obowiązku zachowania tajemnicy mediacji.


Art. 260. Współuczestnik sporu, nie będący współuczestnikiem jednolitym, może być świadkiem co do faktów dotyczących wyłącznie innego współuczestnika.


Art. 261. § 1. Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia. Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.

§ 2. Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.



Odmowa zeznań nie przysługuje osobom żyjącym ze sobą w związkach nieformalnych, tj. konkubinom i konkubentom stron.

Do spraw o prawa stanu w rozumieniu art. 261 § 1 nie można natomiast zaliczyć spraw o separację 




Sprawami o prawa stanu są także sprawy o przysposobienie (art. 585-589) oraz sprawy o uznanie za zmarłego i o stwierdzenie zgonu.

Nie są sprawami o prawa stanu sprawy o ubezwłasnowolnienie.



Do spraw o prawa stanu należy zaliczyć wszystkie sprawy rozpoznawane w postępowaniu odrębnym w sprawach ze stosunków między rodzicami i dziećmi (art. 453-458).

Za sprawy o prawa stanu należy też uznać sprawy o sprostowanie, unieważnienie, lub sporządzenie aktów stanu cywilnego.

.   Brak pouczenia świadka o przysługującym mu prawie odmowy zeznań, a także pouczenie o tym prawie świadka, któremu prawo to nie przysługuje, stanowi istotne uchybienie procesowe, które może wpłynąć na wynik sprawy i dlatego może zostać podniesiony jako zarzut apelacyjny
. Motywy bowiem skłaniające osobę bliską do odmowy zeznań mogą być różne, skorzystanie zaś z takiego prawa w żadnym razie nie uprawnia do wniosków niekorzystnych dla strony, na której żądanie świadek został powołany 
Obowiązek tajemnicy zawodowej trwa pomimo śmierci osoby, której ta tajemnica dotyczyła, np. klienta lub pacjenta.


Obowiązek przestrzegania tej tajemnicy nie dotyczy sądu, który przyjmie zeznania świadka złożone z naruszeniem wiążącej go tajemnicy zawodowej. Odebranie tych zeznań przez sąd nie jest czynnością dotkniętą jakąkolwiek wadą, natomiast świadek naraża się w tym momencie na odpowiedzialność dyscyplinarną i ewentualnie cywilną. Sąd natomiast ma obowiązek chronić z urzędu jedynie informacje niejawne.



Art. 262. Sąd, wzywając świadka, wymieni w wezwaniu imię, nazwisko i zamieszkanie wezwanego, miejsce i czas przesłuchania, nazwiska stron i przedmiot sprawy oraz zwięzłą osnowę przepisów o karach za pogwałcenie obowiązków świadka, a ponadto o zwrocie wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem do sądu, oraz o wynagrodzeniu za utratę zarobku.



   Przepisy o zwrocie kosztów poniesionych przez świadka zawarte są w art. 277 k.p.c. oraz art. 85-93 u.k.s.c.

W przypadku doręczeń wezwań dokonywanych na terenie państw Unii Europejskiej sąd musi mieć na uwadze rozporządzenie Rady Wspólnot Europejskich nr 1348/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania w państwach członkowskich sądowych i pozasądowych dokumentów w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 160 z 30.06.2000, s. 1

Art. 263. Przesłuchanie osób dotkniętych chorobą lub kalectwem odbywa się w miejscu, gdzie przebywają, jeżeli nie mogą go opuścić.



Art. 264. Kolejność przesłuchania świadków oznacza przewodniczący. Świadkowie, którzy nie złożyli jeszcze zeznań, nie mogą być obecni przy przesłuchaniu innych świadków.

Jeżeli świadek, który jeszcze zeznań nie złożył, był - wbrew zakazowi z art. 264 - obecny przy składaniu zeznań przez innych świadków, to nie podlega on wyłączeniu z kręgu świadków, ale oceniając jego zeznania sąd w oparciu o art. 233 musi mieć ten fakt na uwadze 



Art. 265. § 1. Do przesłuchania świadka nie władającego dostatecznie językiem polskim sąd może przybrać tłumacza.

§ 2. Do tłumaczy stosuje się odpowiednio przepisy o biegłych. Pracownik organów wymiaru sprawiedliwości może pełnić obowiązki tłumacza bez składania przyrzeczenia, lecz z powołaniem się na ślubowanie służbowe.


Art. 266. § 1. Przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań.

§ 2. Przesłuchanie rozpoczyna się od zadania świadkowi pytań dotyczących jego osoby oraz stosunku do stron.

§ 3. Jeżeli świadek ma składać zeznania, przewodniczący odbiera od niego przyrzeczenie, po pouczeniu go o znaczeniu tego aktu.


Po sprawdzeniu tożsamości należy wprowadzić stosowną o tym wzmiankę w protokole. Brak dokumentu stwierdzającego tożsamość też należy odnotować w protokole (§ 84 r.u.s.p.).
O powyższym obowiązku sądy często w praktyce zapominają lub wychodzą z założenia, że jeżeli strony tego nie kwestionują, to świadek jest tą osobą, za którą się podaje.


Art. 267. Nie składają przyrzeczenia świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, oraz osoby skazane wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania. Inni świadkowie mogą być za zgodą stron zwolnieni przez sąd od złożenia przyrzeczenia.





Art. 268. Brzmienie przyrzeczenia jest następujące: "Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome".



Błędem jest określanie tego przyrzeczenia jako przysięgi oraz nazywanie złożenia przyrzeczenia przez świadka zaprzysiężeniem świadka.
Przysięga musi zawierać element konfesyjny (odwołanie się do Boga), a rota przyrzeczenia tego nie obejmuje.


Art. 269. § 1. Świadek składa przyrzeczenie, powtarzając za sędzią lub odczytując na głos tekst przyrzeczenia, przy czym wszyscy - nie wyłączając sędziów - stoją.

§ 2. Niemi i głusi składają przyrzeczenie przez podpisanie jego tekstu lub przy pomocy biegłego.

Art. 270. W razie powtórnego przesłuchania świadka przypomina mu się poprzednio złożone przyrzeczenie.

Art. 271. § 1. Świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie i strony mogą w tymże przedmiocie zadawać mu pytania.

§ 2. Niemi i głusi składają zeznania na piśmie lub przy pomocy biegłego.



Odbieranie zeznań od świadka rozpocząć powinien przewodniczący stawiając świadkowi pytanie, co i z jakiego źródła jest mu wiadomo w sprawie. Pytanie to otwiera drogę do spontanicznych zeznań świadka. Świadek bowiem musi mieć możliwość wypowiedzenia się swobodnie o wszystkim, co dotyczy danej sprawy. Powyższe pytanie przewodniczący może poprzedzić pytaniem, czy świadkowi wiadomo, o jaką sprawę chodzi. Znaczenie procesowe może mieć także pytanie, czy świadek kontaktował się ze stroną, która go powołała, i na czym te kontakty polegały. Uwzględniając okoliczność, iż ciężar prowadzenia dowodów spoczywa obecnie na stronach (art. 232), przewodniczący nie ma obowiązku zadawania świadkowi dalszych pytań i może powierzyć stronom dalsze przesłuchiwanie świadka. W postępowaniu cywilnym respektowana jest zasada, iż prawo zadawania pytań przysługuje najpierw tej stronie, na której wniosek świadek został powołany, a następnie stronie przeciwnej. Po zakończeniu zadawania pytań przez stronę przeciwną przewodniczący ma obowiązek ustalić, czy poprzednia strona ma jeszcze do świadka dalsze pytania, które mogły się nasunąć podczas zadawania pytań przez stronę przeciwną. Przewodniczący zwalnia świadka dopiero wówczas, gdy obie strony oświadczą, że nie mają już do świadka żadnych pytań, a jednocześnie sam przewodniczący też nie ma pytań do świadka.
Członkowie składu orzekającego zadają świadkowi pytania po przewodniczącym, a przed stronami. Jeżeli w sprawie występuje prokurator, który wytoczył powództwo, zadaje on pytania w kolejności przewidzianej dla strony powodowej. Jeżeli natomiast prokurator wstąpił do toczącego się już postępowania i nie jest związany z żadną ze stron, to zadaje pytania po sędziach, a przed stronami. Interwenient uboczny stawia pytania po pytaniach strony, do której przystąpił, a przed stroną przeciwną.
Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że nieustalenie przez sąd orzekający, z jakich źródeł świadkowie czerpią swe wiadomości o śmierci osoby, co do której wszczęto postępowanie o stwierdzenie zgonu, stanowi istotne pogwałcenie przepisu art. [obecnie] 271 § 1 i jest podstawą do uchylenia postępowania (orzeczenie SN z dnia 4 czerwca 1948 r., Lu.C. 191/48, Przegląd Notarialny 1948, nr 9-10, s. 314 


Podczas zadawania pytań stosować można różne techniki przesłuchania, w tym również tzw. krzyżowy ogień pytań. Wszystkie te techniki są dopuszczalne, natomiast przewodniczący ma obowiązek uchylać pytania (art. 155 § 2), które są nieistotne dla sprawy, które dotyczą okoliczności już wcześniej dostatecznie wyjaśnionych, które mają na celu upokorzenie bądź ośmieszenie świadka, które sugerują świadkowi odpowiedź, oraz tych, które sformułowane zostały w sposób naruszający powagę sądu i sali rozpraw. Poza powyższymi ograniczeniami strony mają pełną swobodę w formułowaniu i stawianiu pytań świadkom, a sąd nie może tych pytań poprawiać lub zmieniać. Byłaby to bowiem niedozwolona ingerencja sądu w czynności procesowe stron (zob. art. 5). 
Świadek składa zeznania z pamięci. Oznacza to, że nie może przedkładać sądowi swoich przygotowanych wcześniej pisemnych oświadczeń ani też odczytywać tych oświadczeń z kartki. Dopuszczalne jest jednak, aby - w razie powoływania się przez świadka na liczne daty, wskaźniki, wartości tabelaryczne lub inne szczegółowe dane - zaglądał on do posiadanych tabel, wykresów, zbiorów danych, kalendarza lub notatek. Przewodniczący powinien tę okoliczność odnotować w protokole, a ponadto może zażądać okazania mu przez świadka tabel, wskaźników lub notatek, którymi świadek chce się posłużyć 


Odczytanie zaprotokołowanych w innych postępowaniach zeznań nie może zastąpić przesłuchania tych osób przed sądem jako świadków. Zaprotokołowane w innych postępowaniach zeznania nie stanowią dowodu, że to, co dana osoba zeznała, jest prawdą; oznaczają one tylko, że dana osoba złożyła zeznania tej treści (orzeczenie SN z dnia 6 czerwca 1957 r., 1 CR 743/56, OSN 1959, nr 3, poz. 70).
Strona ma prawo poddać krytyce zeznania świadka, jeżeli uważa, że świadek mówił nieprawdę lub zatajał prawdę. Gdyby jednak strona bezpodstawnie zarzuciła świadkowi fałszywe zeznania wiedząc, że zeznania te odpowiadały prawdzie, to dopuszcza się naruszenia dóbr osobistych świadka, gdyż przekracza granice obrony procesowej i zaczyna działać w warunkach bezprawności (art. 24 § 1 k.c.). Świadek może wtedy zgłosić przeciwko stronie roszczenia z tytułu ochrony dóbr osobistych, oczywiście już nie w tym procesie, w którym naruszenia te nastąpiły 


Art. 272. Świadkowie, których zeznania przeczą sobie wzajemnie, mogą być konfrontowani.

Warunkiem konfrontacji jest wcześniejsze złożenie przez świadków sprzecznych zeznań co do tych samych okoliczności faktycznych. Celem konfrontacji jest ustalenie, który ze świadków zeznaje prawdę i czyje zeznania przyjąć za wiarygodne. Z reguły jednak sąd bez konfrontacji potrafi ocenić wiarygodność zeznań świadków 


Art. 273. § 1. (229) Zeznanie świadka, po zapisaniu do protokołu, sporządzonego zgodnie z art. 157 § 11, będzie mu odczytane i stosownie do okoliczności na podstawie jego uwag uzupełnione i sprostowane.

§ 2. Świadek może oddalić się z sądu nie wcześniej niż po uzyskaniu na to zezwolenia przewodniczącego.

Wyrazy i sformułowania o charakterze wulgarnym lub ośmieszającym należy w zasadzie również wpisać do protokołu i to w pełnym brzmieniu. Mogą bowiem one ułatwić ocenę zeznań świadka, a także wpłynąć na końcowe ustalenia faktyczne. 


Art. 274. § 1. Za nie usprawiedliwione niestawiennictwo sąd skaże świadka na grzywnę, po czym wezwie go powtórnie, a w razie ponownego niestawiennictwa skaże go na ponowną grzywnę i może zarządzić jego przymusowe sprowadzenie.

§ 2. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się odpowiednio do świadka, który oddalił się bez zezwolenia przewodniczącego.



Świadek powinien usprawiedliwić na piśmie swoją nieobecność i to przed dniem rozprawy. Późniejsze usprawiedliwienie nieobecności (zob. art. 275) nie zapobiegnie wydaniu przez sąd na rozprawie postanowienia o skazaniu świadka na grzywnę. Do usprawiedliwienia świadek powinien dołączyć dokument potwierdzający przyczynę jego nieobecności. Usprawiedliwioną przyczyną nieobecności świadka może być jego choroba, ważny wyjazd służbowy lub poważny wypadek losowy.

Art. 275. Świadek w ciągu tygodnia od daty doręczenia mu postanowienia skazującego go na grzywnę lub na pierwszym posiedzeniu, na które zostanie wezwany, może usprawiedliwić swe niestawiennictwo. W razie usprawiedliwienia niestawiennictwa sąd zwolni świadka od grzywny i od przymusowego sprowadzenia. Postanowienia sądu mogą zapaść na posiedzeniu niejawnym.


Art. 276. § 1. Za nieuzasadnioną odmowę zeznań lub przyrzeczenia sąd, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, skaże świadka na grzywnę.

§ 2. Niezależnie od powyższej grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nie przekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z tego świadka został dopuszczony.


Art. 2761. (230) W razie uchybienia przez żołnierza w czynnej służbie wojskowej obowiązkom, o których mowa w art. 274 i 276, sąd, zamiast skazać żołnierza na grzywnę, występuje do dowódcy jednostki wojskowej, w której żołnierz ten pełni służbę, z wnioskiem o pociągnięcie go do odpowiedzialności dyscyplinarnej.



Świadek ma prawo do zwrotu tych kosztów w wysokości faktycznie poniesionej, ale nie wyższej niż obliczonej według zasad dotyczących pracowników państwowych z tytułu podróży służbowych na obszarze kraju. Z kolei zwrot utraconego zarobku lub dochodu nie może przekraczać równowartości 4,6% kwoty bazowej określonej w ustawie budżetowej.
Oprócz świadka, zwrot kosztów podróży i noclegu przysługuje także osobie towarzyszącej świadkowi, jeżeli świadek ze względu na stan zdrowia nie mógł przybyć do sądu bez opieki osoby mu towarzyszącej (art. 88 u.k.s.c.).

.   Postanowienie sądowe o odmowie zwrotu świadkowi jego kosztów w całości lub części świadek może zaskarżyć zażaleniem na podstawie art. 394 § 1 pkt 9. 


Art. 277. Świadek ma prawo żądać zwrotu wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem do sądu, a ponadto wynagrodzenia za utratę zarobku. Przewodniczący może przyznać świadkowi zaliczkę na koszty podróży i na utrzymanie w miejscu przesłuchania.



Należności przysługujące świadkowi wchodzą w skład kosztów sądowych, gdyż stanowią wydatek (art. 5 ust. 1 pkt 2 w związku z art. 2 ust. 1 u.k.s.c.). Na poczet przyszłych kosztów dowodu z zeznań świadka sąd powinien zobowiązać stronę, która wnosi o ten dowód, do wpłacenia zaliczki. W razie nie uiszczenia zaliczki sąd nie przeprowadzi dowodu z zeznań tego świadka (art. 1304 § 1 i 5).

Oddział 4. Opinia biegłych

Art. 278. § 1. W wypadkach wymagających wiadomości specjalnych sąd po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru może wezwać jednego lub kilku biegłych w celu zasięgnięcia ich opinii.

§ 2. Sąd orzekający może pozostawić prawo wyboru biegłego sędziemu wyznaczonemu lub sądowi wezwanemu.

§ 3. Sąd oznaczy, czy opinia ma być przedstawiona ustnie, czy na piśmie.

We wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego należy sformułować tezę dowodową na tyle precyzyjną, aby nie było wątpliwości, w jakim zakresie biegły ma wyrazić opinię. Najczęściej teza dowodowa przybiera formę pytań, na które biegły ma obowiązek udzielić odpowiedzi, odpowiednio je uzasadniając. 

Art. 279. Dopuszczenie dowodu z biegłych może nastąpić na posiedzeniu niejawnym po wysłuchaniu wniosków stron co do liczby biegłych i ich wyboru.

Nie ma charakteru dowodu z opinii biegłego także pisemna opinia biegłego złożona do akt innej sprawy. Opinię taką traktować należy jako dowód z dokumentu prywatnego, chyba że sąd dopuści dowód z opinii tego biegłego i zażąda złożenia jej do akt rozpoznawanej sprawy, a ponadto biegły ustnie ją potwierdzi 

Art. 280. Osoba wyznaczona na biegłego może nie przyjąć włożonego na nią obowiązku z przyczyn, jakie uprawniają świadka do odmowy zeznań, a ponadto z powodu przeszkody, która uniemożliwia jej wydanie opinii.


Art. 281. Aż do ukończenia czynności biegłego strona może żądać jego wyłączenia z przyczyn, z jakich można żądać wyłączenia sędziego. Gdy strona zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności, obowiązana jest uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała później lub że przedtem nie była jej znana.


Art. 282. § 1. Biegły składa przed rozpoczęciem czynności przyrzeczenie w następującym brzmieniu: "Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że powierzone mi obowiązki biegłego wykonam z całą sumiennością i bezstronnością".

§ 2. Poza tym do przyrzeczenia biegłych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące przyrzeczenia świadków.


Art. 283. § 1. Biegły nie składa przyrzeczenia, gdy obie strony wyrażą na to zgodę.

§ 2. Biegły sądowy stały składa przyrzeczenie tylko przy objęciu stanowiska, w poszczególnych zaś sprawach powołuje się na nie.

Art. 284. Sąd może zarządzić okazanie biegłemu akt sprawy i przedmiotu oględzin oraz zarządzić, aby brał udział w postępowaniu dowodowym.

Art. 285. § 1. Opinia biegłego powinna zawierać uzasadnienie.

§ 2. Biegli mogą złożyć opinię łączną.

§ 3. Jeżeli biegły nie może na razie udzielić wyczerpującej opinii, sąd wyznaczy termin dodatkowy do jej przedstawienia.

Art. 286. Sąd może zażądać ustnego wyjaśnienia opinii złożonej na piśmie, może też w razie potrzeby zażądać dodatkowej opinii od tych samych lub innych biegłych.

Art. 287. Za nie usprawiedliwione niestawiennictwo, za nieuzasadnioną odmowę złożenia przyrzeczenia lub opinii albo za nie usprawiedliwione opóźnienie złożenia opinii sąd skaże biegłego na grzywnę.

Art. 288. Biegły ma prawo żądać wynagrodzenia za stawiennictwo do sądu i wykonaną pracę. Przewodniczący może przyznać biegłemu zaliczkę na poczet wydatków.

Art. 289. Do wezwania i przesłuchania biegłych stosuje się ponadto odpowiednio przepisy o świadkach, z wyjątkiem przepisów o przymusowym sprowadzeniu.

Art. 290. § 1. Sąd może zażądać opinii odpowiedniego instytutu naukowego lub naukowo-badawczego. Sąd może zażądać od instytutu dodatkowych wyjaśnień bądź pisemnych, bądź ustnych przez wyznaczoną do tego osobę, może też zarządzić złożenie dodatkowej opinii przez ten sam lub inny instytut.

§ 2. W opinii instytutu należy wskazać osoby, które przeprowadziły badanie i wydały opinię.

Art. 291. Instytut naukowy lub naukowo-badawczy może żądać wynagrodzenia za wykonaną pracę i za stawiennictwo swoich przedstawicieli.

Oddział 5. Oględziny

Art. 292. Sąd może zarządzić oględziny bez udziału lub z udziałem biegłych, a stosownie do okoliczności - również w połączeniu z przesłuchaniem świadków.
Oględziny (wizja lokalna, naocznia, komisja) są dowodem, w trakcie którego dokonuje się zbadania nieruchomości, rzeczy, osób, bezpośrednio obserwując przedmiot dowodu i czyniąc ustalenia m.in. co do jego kształtu, położenia, stanu, w jakim się znajduje, zapachu, śladów, jakie się na nim znajdują. Przedmiotem oględzin nie jest dokument, ponieważ jest on osobnym środkiem dowodowym, choć ustawa nakazuje stosować przepisy o obowiązku przedstawienia dokumentu odpowiednio do przedstawienia przedmiotu oględzin (art. 293). 


Przesłanki dokonania oględzin z udziałem biegłego określił Sąd Najwyższy stwierdzając, że poczynienie ustaleń faktycznych z zakresu techniki może wymagać wiedzy i doświadczenia w danej dziedzinie, a nawet aparatury badawczej, mogą więc być potrzebne wiadomości specjalne. Przeprowadzenie oględzin i udokumentowanie spostrzeżeń z udziałem biegłego może być uzasadnione wtedy, gdy obejrzenie przedmiotu sporu może pozwolić na ustalenie również przez sąd faktów istotnych dla sprawy. Jeżeli taka sytuacja nie występuje, to sąd powinien zlecić biegłemu dokonanie spostrzeżeń faktycznych, stanowiących przesłanki jego opinii. Wówczas w postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu z biegłego należy zarządzić też okazanie biegłemu przedmiotu oględzin, zgodnie z treścią art. 284 i § 76 r.u.s.p. oraz wskazać, czy i o jakich czynnościach biegły powinien zawiadomić strony 


Art. 293. Przepisy o obowiązku przedstawienia dokumentu stosuje się odpowiednio do przedstawienia przedmiotu oględzin. Jeżeli rodzaj przedmiotu na to pozwala i nie jest to połączone ze znacznymi kosztami, należy przedmiot oględzin dostarczyć do sądu.

Dowód z oględzin i dowód z opinii biegłych może przeprowadzić również sąd drugiej instancji, przy czym granice postępowania dowodowego wyznacza podlegająca kontroli instancyjnej ocena, czy dostatecznie wyjaśniono sporne okoliczności sprawy (art. 224 § 1)



Art. 294. Jeżeli przedmiot oględzin jest w posiadaniu osoby trzeciej, a oględziny mają być dokonane w miejscu, gdzie przedmiot znajduje się, osoba ta powinna być wezwana na termin oględzin i obowiązana jest ułatwić dostęp do przedmiotu.



Art. 295. § 1. Osoba trzecia w ciągu dni trzech od doręczenia jej wezwania może z ważnych przyczyn żądać od sądu wzywającego zaniechania oględzin.

§ 2. Przed rozpoznaniem żądania osoby trzeciej sąd nie przystąpi do oględzin.

Art. 296. Osobę trzecią, która bez uzasadnionych przyczyn nie zastosowała się do zarządzeń w przedmiocie oględzin, sąd skaże na grzywnę.

Art. 297. Osoba trzecia wezwana na termin oględzin ma prawo żądać zwrotu wydatków koniecznych, związanych ze stawiennictwem do sądu, oraz wynagrodzenia za utratę zarobku na równi ze świadkiem, a ponadto zwrotu wydatków połączonych z dostarczeniem przedmiotu oględzin.

Art. 298. Oględziny osoby mogą odbyć się tylko za jej zgodą.


Strony nie można zmusić do poddania się oględzinom. Dla niej jest to ciężar procesowy, a ewentualne konsekwencje to negatywne dla niej rozstrzygnięcie - art. 6 k.c. (zob. wyrok z dnia 20 października 1970 r., II CR 325/70, OSNPG 1971, nr 1, poz. 11).

Uregulowanie wyjątkowe zawiera art. 554 w sprawach o ubezwłasnowolnienie

Przeprowadzane przez biegłego lekarza badania diagnostyczne w celu wydania opinii lekarskiej o stanie jego zdrowia i zdolności do pracy nie są oględzinami osoby w rozumieniu art. 298. Nie muszą zatem być przeprowadzane przed sądem orzekającym lub przed sędzią wyznaczonym - art. 235 (zob. wyrok SN z dnia 4 grudnia 2007 r., I UK 160/07, Lex nr 470360 

Oddział 6. Przesłuchanie stron

Art. 299. (231) Jeżeli po wyczerpaniu środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd dla wyjaśnienia tych faktów może dopuścić dowód z przesłuchania stron.
W sprawach o rozwód i separację przeprowadzenie tego dowodu ma charakter obligatoryjny. 

Świadek, który zeznawał w procesie, może być przesłuchany w charakterze strony w wyniku wstąpienia do sprawy w związku z dokonaniem przekształceń podmiotowych. Podobnie strona, która wystąpiła z procesu, może być przesłuchana w charakterze świadka także wówczas, gdy wcześniej zeznawała w charakterze strony. 
dowodu z przesłuchania stron należy odróżnić informacyjne wysłuchanie stron (art. 212), które w odróżnieniu od przedmiotowej instytucji nie jest elementem postępowania dowodowego 


Art. 300. § 1. Za osobę prawną sąd przesłuchuje osoby wchodzące w skład organu uprawnionego do jej reprezentowania, przy czym sąd decyduje, czy przesłuchać wszystkie te osoby, czy też tylko niektóre z nich.

§ 2. (232) Za Skarb Państwa sąd może przesłuchać w charakterze strony osoby powołane do reprezentowania państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub inne wskazane osoby.

Prokurent może zeznawać wyłącznie jako świadek. Niemożność przesłuchania prokurenta w charakterze strony wynika ze statusu tego podmiotu 


Art. 301. (233) Jeżeli powództwo jest wytoczone przez prokuratora lub organizację społeczną na rzecz oznaczonej osoby, przesłuchuje się w charakterze strony powodowej tę osobę, chociażby nie przystąpiła ona do sprawy.



Ponadto za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje również Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa w zakresie przewidzianym ustawą z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 169, poz. 1417 z późn. zm.).
Sąd może zażądać złożenia oświadczenia od jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, polegającego na wskazaniu osoby, która ma być przesłuchana jako strona. Decyzja podejmowana jest wyłącznie przez uprawniony podmiot, zaś sąd nie ma wpływu na określenie lub zmianę wskazanych osób. 


Art. 302. § 1. Gdy z przyczyn natury faktycznej lub prawnej przesłuchać można co do okoliczności spornych jedną tylko stronę, sąd oceni, czy mimo to należy przesłuchać tę stronę, czy też dowód ten pominąć w zupełności. Sąd postąpi tak samo, gdy druga strona lub niektórzy ze współuczestników nie stawili się na przesłuchanie stron lub odmówili zeznań.

§ 2. W sprawach osób znajdujących się pod władzą rodzicielską, opieką lub kuratelą od uznania sądu zależy przesłuchanie bądź samej strony, bądź jej przedstawiciela ustawowego, bądź też obojga.



Sąd podejmuje decyzję o pominięciu przesłuchania jednej ze stron lub całkowitej rezygnacji z przeprowadzenia dowodu mając na względzie okoliczności konkretnej sprawy. Posłużenie się przez ustawodawcę zwrotem "mimo to" nie powinno być odczytywane w ten sposób, że zasadą powinno być nieprzeprowadzenie dowodu.
Sąd nie jest związany ewentualnym wnioskiem strony. Postanowienie sądu nie podlega zaskarżeniu. Sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić. Zob. uwagi do art. 240.



Utrata umocowania przez przedstawiciela ustawowego (kuratora) w trakcie sprawy powoduje, że podmiot ten może być przesłuchany wyłącznie w charakterze świadka. Nie zmienia tego nawet okoliczność wcześniejszego przesłuchania tych podmiotów w charakterze strony przed wygaśnięciem umocowania.

Art. 303. Sąd przesłucha najpierw strony bez odbierania przyrzeczenia. Jeżeli przesłuchanie to nie wyświetli dostatecznie faktów, sąd może przesłuchać według swego wyboru jedną ze stron ponownie, po uprzednim odebraniu od niej przyrzeczenia. Przesłuchanie jednej ze stron co do pewnego faktu z odebraniem od niej przyrzeczenia nie wyłącza takiego przesłuchania drugiej strony co do innego faktu.


Art. 304. Przed przystąpieniem do przesłuchania sąd uprzedza strony, że obowiązane są zeznawać prawdę i że stosownie do okoliczności mogą być przesłuchane ponownie po odebraniu od nich przyrzeczenia. Przed odebraniem przyrzeczenia sąd uprzedza stronę o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Poza tym do przesłuchania stron i składania przyrzeczenia stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące świadków, z wyjątkiem przepisów o środkach przymusowych.


Oddział 7. Inne środki dowodowe

Art. 305. Sąd może dopuścić dowód z grupowego badania krwi.

Art. 306. Pobranie krwi w celu jej badania może nastąpić tylko za zgodą osoby, której krew ma być pobrana, a jeżeli osoba ta nie ukończyła trzynastu lat lub jest ubezwłasnowolniona całkowicie - za zgodą jej przedstawiciela ustawowego.

Art. 307. § 1. W celu przeprowadzenia dowodu z grupowego badania krwi sąd zwraca się do biegłego o pobranie krwi, zbadanie jej i złożenie sprawozdania o wynikach badania łącznie z końcową opinią.

§ 2. Sprawozdanie z grupowego badania krwi powinno zawierać stwierdzenie, czy sprawdzono należycie tożsamość osób, których krew pobrano, oraz wskazanie sposobu przeprowadzenia badania. Sprawozdanie powinno być podpisane przez osobę, która przeprowadziła badanie, a jeżeli krew została pobrana przez inną osobę, pobranie krwi powinno być stwierdzone jej podpisem.

§ 3. Pobranie krwi i przesłanie jej do instytutu, o jakim mowa w art. 290, można zlecić biegłemu miejsca zamieszkania stron lub siedziby sądu.



Art. 308. § 1. Sąd może dopuścić dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów, rysunków oraz płyt lub taśm dźwiękowych i innych przyrządów utrwalających albo przenoszących obrazy lub dźwięki.

§ 2. Dowody, o których mowa w paragrafie poprzedzającym, sąd przeprowadza, stosując odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentów.

dowody wizualne, tj. zawierające informacje postrzegane za pomocą wzroku (dowód z filmu, telewizji, fotokopii, fotografii, planów i rysunków), jak również dowody audialne, tj. zawierające informacje postrzegane za pomocą słuchu (płyty, taśmy dźwiękowe). 


Art. 309. Sposób przeprowadzenia dowodu innymi środkami dowodowymi niż wymienione w artykułach poprzedzających określi sąd zgodnie z ich charakterem, stosując odpowiednio przepisy o dowodach.



W procesie rozwodowym w zakresie wykazania winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego dopuszczalne jest przeprowadzenie dowodu z taśmy magnetofonowej zawierające nagranie rozmów prowadzonych przez strony, nawet jeżeli nagrań dokonano bez wiedzy jednej z nich i w okresie trwania małżonków w faktycznej separacji. Zob. wyrok SN z dnia 25 kwietnia 2003 r., IV CKN 93/01, Lex nr 80244. Por. M. Krakowiak, Potajemne nagranie na taśmę jako dowód w postępowaniu cywilnym, M.Praw. 2005, nr 24.
Odmiennie zob. uwagi do art. 227.
Zob. także F. Zedler, Dopuszczalność dowodu z taśmy magnetofonowej w postępowaniu cywilnym (w:) Proces i Prawo. Księga pamiątkowa ku czci prof. J. Jodłowskiego, Ossolineum 1989, s. 533 i n



W ramach tej kategorii szczególne znaczenie odgrywają dowody przyrodnicze, do których zalicza się m.in. dowód z badania kodu DNA, dowód antropologiczny, dowód z linii papilarnych, badanie nasienia, badanie śliny czy badanie właściwości smakowych człowieka 

Dowód z DNA polega na przeprowadzeniu analizy profili genetycznych rodziców oraz dziecka. Materiałem badawczym jest zespół jądrzastych komórek nie tylko krwi, ale także np. komórek naskórka czy nabłonka, co umożliwia jego bezinwazyjne pobranie 

Do kategorii nienazwanych środków dowodowych nie zalicza się wywiadu środowiskowego. Instytucja ta służy jedynie ułatwieniu zebrania materiału dowodowego
 źródło:


Henryk Dolecki (red.), Tadeusz Wiśniewski (red.), Irena Gromska-Szuster, Andrzej Jakubecki, Jan Klimkowicz, Krzysztof Knoppek, Grzegorz Misiurek, Piotr Pogonowski, Tadeusz Zembrzuski, Tadeusz Żyznowski. Stan prawny 15 marzec 2011 r.