Znaczenie procesowe art. 162 k.p.c. przy konstruowaniu apelacji oraz skardze kasacyjnej zarzutów naruszenia prawa procesowego

W postępowaniu kontradyktoryjnym art. 162 k.p.c. nabrał istotnego znaczenia. Przyjęta w nim regulacja zapobiega nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sądu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenia do tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego wykorzystania ich w środkach odwoławczych. Przepis ten służy pobudzeniu inicjatywy stron w doprowadzeniu do szybkiego usunięcia dostrzeżonych przez nie naruszeń przepisów postępowania i umożliwienie sądowi niezwłocznego naprawienia błędu. 

Zachowanie uprawnienia do powoływania się na uchybienia przepisom postępowania wymaga - poza dochowaniem terminu zgłoszenia zastrzeżenia - wskazania spostrzeżonego przez stronę uchybienia z wyczerpującym przytoczeniem naruszonych przepisów postępowania wraz z wnioskiem o wpisanie tak sformułowanego zastrzeżenia do protokołu. Niewpisanie zastrzeżenia do protokołu powoduje utratę podnoszonych zarzutów (por. uzasadnienie wyroku SN z 10 sierpnia 2006 r., V CSK 237/2006, LexPolonica nr 414840, Biul. SN 2006, nr 11, poz. 17). Koniecznością dopełnienia tak określonych obowiązków obciążona jest strona bez względu na to, czy występuje sama, czy też zastąpiona jest przez pełnomocnika. W przypadku niewpisania do protokołu zastrzeżenia, zgłoszonego w trybie art. 162 k.p.c., rzeczą strony - a zwłaszcza jej zawodowego pełnomocnika - jest zgłoszenie wniosku o sprostowanie bądź uzupełnienie protokołu rozprawy. 

Mimo niezgłoszenia do protokołu zastrzeżenia o popełnionych przez sąd uchybieniach przepisom postępowania, strona może powoływać się na zaszłe uchybienia procesowe w dwóch przypadkach. Po pierwsze, gdy popełnione zostały uchybienia, które sąd powinien wziąć pod uwagę z urzędu. Będą to zatem te uchybienia, które powodują nieważność postępowania (art. 379 i 1099 k.p.c.), a także inne wskazane w art. 202 k.p.c. Drugim przypadkiem objęta jest sytuacja, gdy strona nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy. Brak winy musi być uprawdopodobniony i będzie zachodził, gdy strona nieporadna występuje w postępowaniu bez pełnomocnika. Strona zastąpiona przez pełnomocnika, zwłaszcza profesjonalistę, który uczestniczył w posiedzeniu, na którym popełnione zostały uchybienia procesowe, praktycznie pozbawiona jest możliwości uprawdopodobnienia, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy. Wobec tego, że możliwość zgłoszenia zastrzeżenia została ograniczona w czasie, tj. dla osób obecnych na posiedzeniu do chwili jego zakończenia, a dla nieobecnych - do zakończenia najbliższego posiedzenia, wydaje się, że brak winy w niezgłoszeniu zastrzeżenia zachodzi także w przypadku nieobecności spowodowanej chorobą (rozprawa odbyła się pod nieobecność chorej strony, która nie żądała odroczenia rozprawy) lub siłą wyższą. 

Przepis art. 162 k.p.c. nie ma zastosowania w sytuacji, w której sąd pominie dowód bez wydania postanowienia oddalającego wniosek o jego przeprowadzenie (wyrok SN z 24 września 2009 r., IV CSK 185/2009, LexPolonica nr 2079727, niepubl.). 

Generalnie na milczenie Sądu nie stosuje się art. 162 k.p.c.

W uchwale z 27 czerwca 2008 r., III CZP 50/2008, LexPolonica nr 1920900 (OSNC 2009, nr 7-8, poz. 103) Sąd Najwyższy podniósł, że strona nie może skutecznie zarzucać w apelacji uchybienia przez sąd pierwszej instancji przepisom postępowania, dotyczącego wydania - na podstawie   art. 479 14 § 2 i art. 479 18 § 3 k.p.c. - postanowienia oddalającego wniosek o przeprowadzenie dowodów, jeżeli nie zwróciła uwagi sądu na to uchybienie (art. 162 k.p.c.). 

We wcześniejszej uchwale składu 7 sędziów SN (zasada prawna) z 31 stycznia 2008 r., III CZP 49/2007, LexPolonica nr 1811245 (OSNC 2008, nr 6, poz. 55), Sąd Najwyższy podniósł, że nie ma żadnego powodu ani rzeczowej potrzeby, aby sąd drugiej instancji z urzędu kontrolował i weryfikował wszystkie uchybienia procesowe popełnione przez sąd pierwszej instancji; niektóre z nich „dezaktualizują się”, a inne zostają „pochłonięte” lub „naprawione” w trakcie ponownego rozpoznania sprawy. Przykładowo, uchybienia sądu pierwszej instancji w zakresie prowadzenia dowodu mogą być usunięte przez ponowienie tego dowodu w postępowaniu apelacyjnym, a uchybienia, na które nie zwrócono uwagi przed sądem pierwszej instancji (art. 162 i 239 k.p.c.), uchylają się - jak podkreślił Sąd Najwyższy - spod jakiejkolwiek kontroli instancyjnej. źródło: czynności procesowe pełnomocnika Henryk Pietrzkowski 2010