Względny zakaz dowodowy dane telekomunikacyjne

Warszawa, 17 czerwca 2014 r. 

Stanowisko Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej 

w sprawie udostępniania danych objętych tajemnicą telekomunikacyjną 

w przedmiocie możliwości udostępniania danych objętych tajemnicą telekomunikacyjną 

na podstawie art. 248 § 1 oraz art. 761 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks 

postępowania cywilnego (t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 101 z późn. zm., dalej zwanej „kpc”). 

Wolność komunikowania jak i ochrona tajemnicy komunikowania należy do podstawowych 

praw i wolności człowieka przewidzianych w Konstytucji RP. Zgodnie z art. 49 Konstytucji 

RP, ich ograniczenie może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób 

w niej określony. Jak wskazuje się w doktrynie: „Postanowienia tego artykułu dotyczą 

ważnego uprawnienia człowieka - prawa komunikowania się. Jest to prawo pojmowane 

bardzo szeroko, gdyż obejmuje ono różne formy komunikacji między ludźmi. Mieści się w nim 

tajemnica korespondencji, tajemnica rozmów telefonicznych, a także innych form przekazu. 

Wynika stąd m.in. zakaz stosowania podsłuchu telefonicznego, wprowadzania cenzury 

korespondencji czy też wchodzenia w inny sposób w krąg wiadomości dotyczących życia, 

interesów i działań innych osób. 

Wprawdzie w pewnych warunkach prawo przewiduje i dopuszcza możliwość wprowadzenia 

ograniczeń w zakresie ochrony tajemnicy komunikowania się, może to być związane np. 

z formami walki ze zorganizowaną przestępczością. Może to jednak dotyczyć tylko 

przypadków w ustawie przewidzianych, przy zastosowaniu procedury określonej w ustawie, 

musi odbywać się za zezwoleniem właściwych czynników (ministra i Prokuratora 

Generalnego). Ograniczenie to jest podyktowane nadrzędnym interesem publicznym.”. 

(Komentarz do art. 49 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] W. Skrzydło, Konstytucja 

Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Zakamycze, 2002, wyd. IV.). 

Jak zatem wynika z powyższego, do tajemnicy komunikowania się w rozumieniu art. 49 

Konstytucji RP obok tajemnicy korespondencji zalicza się również tajemnicę komunikowania 

się w sieciach telekomunikacyjnych (tajemnicę telekomunikacyjną). Aktem ustawowym 

określającym zasady ochrony tajemnicy komunikowania się w sieciach telekomunikacyjnych 

jest ustawa z dnia 16 lipca 2004 r. r. Prawo telekomunikacyjne (t.j. Dz. U z 2014 r., poz. 243, 

dalej zwana „Prawem telekomunikacyjnym”). 

Podejmując próbę zdefiniowania pojęcia tajemnicy telekomunikacyjnej, czyli tajemnicy 

komunikowania się w sieciach telekomunikacyjnych (art. 159 ust. 1 Prawa 

telekomunikacyjnego) należy określić: 

- zakres danych objętych tajemnicą, 

- podmioty zobowiązane do jej przestrzegania 

- czynności, których podjęcie skutkuje naruszeniem obowiązku jej zachowania. 

Jednakże przede wszystkim należy odpowiedzieć na pytanie, na czym polega proces 

komunikowania się w sieciach telekomunikacyjnych. 

W ocenie Prezesa UKE biorąc pod uwagę fakt, iż w świetle Prawa telekomunikacyjnego 

przez tajemnicę telekomunikacyjną rozumie się tajemnicę komunikowania się w sieciach 

telekomunikacyjnych, ochrona tajemnicy telekomunikacyjnej i naruszenia tajemnicy 

telekomunikacyjnej powinny być rozpatrywane jedynie w takim zakresie, w jakim treści lub 

dane, o których mowa w art. 159 ust. 1 Prawa telekomunikacyjnego mogą być powiązane 

z procesem komunikacji, a zatem pozwalają na ustalenie, iż do komunikacji pomiędzy 

określonymi użytkownikami doszło lub nastąpiła nieudana próba nawiązania komunikacji 

oraz jaka była treść indywidualnego komunikatu. 

W przepisach prawa pojęcie komunikowania się w sieciach telekomunikacyjnych nie zostało 

co prawda wyjaśnione, lecz pomocne w jego zrozumieniu będzie niewątpliwie pojęcie 

komunikatu, któremu ustawodawca nadał ściśle określone znaczenie. Zgodnie z definicją 

zawartą w art. 2 pkt 17 Prawa telekomunikacyjnego, komunikat oznacza każdą informację 

wymienianą lub przekazywaną między określonymi użytkownikami za pośrednictwem 

publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych. Komunikat nie obejmuje informacji 

przekazanej jako część transmisji radiowych lub telewizyjnych transmitowanych poprzez sieć 

telekomunikacyjną, z wyjątkiem informacji odnoszącej się do możliwego 

do zidentyfikowania abonenta lub użytkownika otrzymującego informację. 

Na gruncie powyższej definicji komunikatu, możliwe jest nadanie odpowiedniego znaczenia 

procesowi komunikowania się, który w świetle tej definicji polega na wymianie lub 

przekazywaniu informacji między użytkownikami publicznie dostępnych usług 

telekomunikacyjnych. 

W świetle powyższego można zatem stwierdzić, iż celem ochrony komunikowania się 

w sieciach telekomunikacyjnych jest zachowanie w tajemnicy wszelkich danych 

pozwalających na ustalenie, iż pomiędzy konkretnymi użytkownikami miało dojść lub doszło 

do przekazania lub wymiany informacji, jak również tego jaka była treść przekazanego 

komunikatu. 

Skoro tajemnicą telekomunikacyjną objęty jest, jak zostało wyjaśnione, proces polegający na 

wymianie lub przekazywaniu informacji pomiędzy użytkownikami koniecznym jest ustalenie 

jakie dane związane z tym procesem objęte są tajemnicą. 

Zgodnie z art. 159 ust. 1 Prawa telekomunikacyjnego, tajemnica telekomunikacyjna 

obejmuje: 

1) dane dotyczące użytkownika; 

2) treść indywidualnych komunikatów; 

3) dane transmisyjne, które oznaczają dane przetwarzane dla celów przekazywania 

komunikatów w sieciach telekomunikacyjnych lub naliczania opłat za usługi 

telekomunikacyjne, w tym dane lokalizacyjne, które oznaczają wszelkie dane 

przetwarzane w sieci telekomunikacyjnej lub w ramach usług telekomunikacyjnych 

wskazujące położenie geograficzne urządzenia końcowego użytkownika publicznie 

dostępnych usług telekomunikacyjnych; 

4) dane o lokalizacji, które oznaczają dane lokalizacyjne wykraczające poza dane 

niezbędne do transmisji komunikatu lub wystawienia rachunku; 

5) dane o próbach uzyskania połączenia między zakończeniami sieci, w tym dane 

o nieudanych próbach połączeń, oznaczających połączenia między 

telekomunikacyjnymi urządzeniami końcowymi lub zakończeniami sieci, które 

zostały zestawione i nie zostały odebrane przez użytkownika końcowego lub nastąpiło 

przerwanie zestawianych połączeń. 

Jak wynika z powyższego, w świetle art. 159 ust. 1 Prawa telekomunikacyjnego tajemnica 

telekomunikacyjna obejmuje m. in. dane dotyczące użytkownika. Zauważyć przy tym należy, 

iż ustawodawca nie sprecyzował w tym przepisie, co należy rozumieć przez dane dotyczące 

użytkownika. Odpowiedź na pytanie, co ustawodawca rozumie przez „dane dotyczące 

użytkownika” w stosunku do osoby fizycznej odnajdujemy jednakże w art. 161 ust. 2 i 3 

Prawa telekomunikacyjnego, który określa jakie dane dotyczące użytkownika będącego osobą 

fizyczną mogą być przetwarzane przez dostawcę usług. Danymi dotyczącymi użytkownika 

będącego osobą fizyczną są więc: 

 nazwisko i imiona; 

 imiona rodziców; 

 miejsce i data urodzenia; 

 adres miejsce zamieszkania i adres korespondencyjny jeżeli jest on inny niż adres 

miejsca zamieszkania; 

 numer ewidencyjny PESEL - w przypadku obywatela Rzeczypospolitej Polskiej; 

 nazwa, seria i numery dokumentów potwierdzających tożsamość, a w przypadku 

cudzoziemca, który nie jest obywatelem państwa członkowskiego albo Konfederacji 

Szwajcarskiej - numer paszportu lub karty pobytu; 

 dane zawarte w dokumentach potwierdzających możliwość wykonania zobowiązania 

wobec dostawcy publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych wynikającego 

z umowy o świadczenie usług telekomunikacyjnych; 

 inne dane użytkownika przetwarzane w związku ze świadczoną usługą, 

w szczególności numer konta bankowego lub karty płatniczej, a także adres poczty 

elektronicznej oraz numery telefonów kontaktowych. 

Ochrona tajemnicy telekomunikacyjnej określona w Prawie telekomunikacyjnym zbudowana 

została poprzez wprowadzenie nakazu powstrzymania się od określonych działań 

naruszających tajemnicę telekomunikacyjną (art. 159 ust. 2 Prawa telekomunikacyjnego) 

i określeniu działań naruszających obowiązek zachowania tajemnicy telekomunikacyjnej 

(art. 159 ust. 3 Prawa telekomunikacyjnego). 

Powyższe oznacza, iż ustawodawca chroni tajemnicę telekomunikacyjną w dwojaki sposób. 

Po pierwsze poprzez wprowadzenie zakazu zapoznawania się i wykorzystywania danych 

związanych z przebiegiem procesu komunikacji w sieciach telekomunikacyjnych, a po drugie 

wprowadzając obowiązek zachowania w tajemnicy tych danych przez podmioty, które się 

z nimi zapoznały. 

Przy czym zaznaczyć należy, że ochroną nie są objęte komunikaty i dane ze swej istoty 

jawne, z przeznaczenia publiczne lub ujawnione postanowieniem sądu wydanym 

w postępowaniu karnym, prokuratora lub na podstawie przepisów odrębnych (art. 159 ust. 4 

Prawa telekomunikacyjnego). 

Odnosząc się do kwestii zakazów odnoszących się do danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną, wskazać należy na brzmienie art. 159 ust. 2 Prawa telekomunikacyjnego, 

w świetle którego zakazane jest zapoznawanie się, utrwalanie, przechowywanie, 

przekazywanie lub inne wykorzystywanie treści lub danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną. Jak wynika z brzmienia omawianego przepisu zakazy te są kierowane 

do osób innych niż nadawca i odbiorca komunikatu. Przez co należy rozumieć, iż ich 

adresatami są wszyscy poza nadawcą i odbiorcą komunikatu. 

Od powyższej zasady zostało jednakże przewidzianych kilka wyjątków. Zakazy określone 

w tym przepisie nie będą obowiązywały, jeżeli wykonanie czynności objętych zakazami: 

- będzie przedmiotem usługi lub będzie to niezbędne do jej wykonania; 

- nastąpi za zgodą nadawcy lub odbiorcy, których dane te dotyczą; 

- jest niezbędne w celu rejestrowania komunikatów i związanych z nimi danych 

transmisyjnych, stosowanego w zgodnej z prawem praktyce handlowej dla celów 

zapewnienia dowodów transakcji handlowej lub celów łączności w działalności handlowej; 

- będzie konieczne z innych powodów przewidzianych ustawą lub przepisami 

odrębnymi. 

Regulując kwestię obowiązku zachowania tajemnicy telekomunikacyjnej ustawodawca 

wskazał również jakie czynności doprowadzą do naruszenia tego obowiązku. W świetle art. 

159 ust. 3 Prawa telekomunikacyjnego do czynności tych zostało zaliczone ujawnianie 

i przetwarzanie danych albo treści objętych tajemnicą telekomunikacyjną. Jednocześnie 

ustawodawca zastrzegł, iż działania te nie zostaną uznane za działania naruszające obowiązek 

zachowania tajemnicy telekomunikacyjnej jeżeli będą następowały na podstawie 

upoważnienia ustawowego. 

W świetle wskazanych powyżej wyjątków od obowiązku zachowania tajemnicy 

telekomunikacyjnej wynikających z art. 159 ust. 2 pkt 1-4 i art. 159 ust. 4 Prawa 

telekomunikacyjnego, udzielając odpowiedzi na pytanie, czy art. 761 § 1 kpc może stanowić 

podstawę do ujawnienia komornikowi danych objętych tajemnicą telekomunikacyjną, 

wskazać należy, iż analizy wymaga okoliczność, czy przepis ten stanowi przepis odrębny, 

o którym mowa w art. 159 ust. 2 pkt 4 lub art. 159 ust. 4 Prawa telekomunikacyjnego, gdyż 

pozostałe wyjątki z istoty rzeczy nie będą miały zastosowania do omawianego przypadku. 

Jak wskazuje St. Piątek: „Wyliczenie legalnych operacji dotyczących treści i danych objętych 

tajemnicą telekomunikacyjną jest otwarte na wszelkie podstawy prawne, zarówno w PrTel, 

jak i w innych powszechnie obowiązujących przepisach prawa. […] Przepis ust. 2 pkt 4 

wskazuje, że przesłanką legalności jest konieczność dokonywania operacji na treściach i 

danych w celu wykonania przepisów prawa. Szereg takich tytułów zawiera PrTel (np. art. 160 

ust. 4, art. 179 ust. 3). Nowelizacja z 2012 r. poprzez zmianę art. 159 ust. 4 wyraźnie 

ograniczyła dopuszczalność żądania przez sądy danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną, w szczególności danych objętych retencją, dla celów postępowania 

innego niż w sprawach karnych. Zmiana ta potwierdziła główny kierunek wcześniejszego 

orzecznictwa, które nie było jednak całkowicie jednolite. Z postanowienia SA w Białymstoku 

z 6.4.2011 r. (IACz 279/11, OSAB 2011, Nr 1, s. 36) wynika, że ani PrTel, ani przepisy KPC 

nie stwarzają podstawy uzasadniającej wydanie przez sąd w sprawie cywilnej postanowienia 

dowodowego obligującego operatora do przetworzenia i przekazania temu sądowi danych 

objętych tajemnicą telekomunikacyjną.” (St. Piątek, Prawo telekomunikacyjne. Komentarz, 

wyd. III, C.H. Beck, Warszawa 2013 r., s. 949). 

W doktrynie wskazuje się także, iż: „Ostatni przypadek, określony w pkt 4, obejmuje wyjątki 

konieczne z innych powodów przewidzianych przez pr. tel. lub przepisy odrębne. Przykładem 

takim może być unormowanie zawarte w art. 159 ust. 4. Innymi przepisami stanowiącymi taką 

podstawę są przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustawy z dnia 24 maja 

2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (tekst jedn.: Dz. U. 

z 2010 r. Nr 29, poz. 154), ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu 

Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 709 z późn. zm.), 

ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. Nr 104, poz. 

708 z późn. zm.), ustawy z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (tekst jedn.: Dz. 

U. z 2005 r., Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.), ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii 

Wojskowej i wojskowych organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.) oraz 

ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 8, 

poz. 65 z późn. zm.).”(Krzysztof Kawałek, Komentarz do art. 159 ustawy - Prawo 

telekomunikacyjne, LEX). 

Biorąc pod uwagę powyższe stanowisko doktryny oraz fakt, iż ochrona tajemnicy 

telekomunikacyjnej należy do podstawowych praw i wolności człowieka gwarantowanych 

Konstytucją RP, w ocenie Prezesa UKE przez odrębne przepisy, o których mowa w art. 159 

ust. 2 pkt 4 i ust. 4 Prawa telekomunikacyjnego należy rozumieć przepisy prawa powszechnie 

obowiązującego, które wprost i wyraźnie dają podstawę do udostępniania danych objętych 

tajemnicą telekomunikacyjną. Nie powinno bowiem ulegać wątpliwości, iż wszelkie wyjątki 

od gwarantowanych konstytucyjnie praw obywateli nie mogą być domniemywane 

z przepisów o charakterze ogólnym. Prawidłowość takiego stanowiska potwierdza Naczelny 

Sąd Administracyjny, który w wyroku z 20 lutego 2013 r. sygn. akt I OSK 368/12 (Centralna 

Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych) wskazał, iż: „Zdaniem NSA, na tle niniejszej 

sprawy przepis art. 29 ust. 2 ustawy o ochronie danych osobowych nie może stanowić 

podstawy udostępnienia danych osobowych abonenta. Wykładnia art. 159 ust. 2 pkt 4 Prawa 

telekomunikacyjnego wskazuje bowiem, iż konieczność udostępnienia danych z innych 

powodów musi być przewidziana w przepisach odrębnych w sposób wyraźny, a nie 

dorozumiany. Przemawia za tym wzgląd na generalny zakaz udostępniania danych 

stanowiących tajemnicę telekomunikacyjną oraz enumeratywnie wyliczone wyłączenia, które 

z uwagi na to, iż znoszą ochronę tajemnicy ustawowo chronionej (w tym dóbr osobistych), 

wymagają ścisłego interpretowania. 

W związku z powyższym przepisy odrębne, w rozumieniu art. 159 ust. 2 pkt 4 Prawa 

telekomunikacyjnego, muszą w sposób wyraźny i jednoznaczny wskazywać powody, dla 

których ochrona tajemnicy telekomunikacyjnej może zostać przełamana. Przykładem w tym 

zakresie mogą być przepisy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jednolity Dz. U. 

z 2011 r., nr 287, poz. 1687 ze zm.), np. art. 19 ust. 6 pkt 3 w zw. z art. 19 ust. 12 tej ustawy. 

Nie spełnia natomiast takich wymagań art. 29 ust. 2 ustawy o ochronie danych osobowych, 

z uwagi na przywołany już ogólny charakter i brak odwołania się do możliwości 

udostępnienia na jego podstawie danych stanowiących tajemnicę telekomunikacyjną.”. 

Odnosząc powyższe rozważania do możliwości udostępniania danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną na podstawie art. 248 § 1 kpc oraz art. 761 § 1 kpc, należy przede 

wszystkim przytoczyć treść przedmiotowych przepisów. 

Zgodnie z art. 248 § 1 kpc, każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie sądu 

w oznaczonym terminie i miejscu dokument znajdujący się w jego posiadaniu i stanowiący 

dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy, chyba że dokument zawiera informacje 

niejawne. Z kolei zgodnie z art. 761 § 1 kpc, organ egzekucyjny może żądać od uczestników 

postępowania złożenia wyjaśnień oraz zasięgać od organów administracji publicznej, 

organów wykonujących zadania z zakresu administracji publicznej, organów podatkowych, 

organów rentowych, banków, spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, 

przedsiębiorstw maklerskich, organów spółdzielni mieszkaniowych, zarządów wspólnot 

mieszkaniowych oraz innych podmiotów zarządzających mieszkaniami i lokalami 

użytkowymi, jak również innych instytucji i osób nieuczestniczących w postępowaniu 

informacji niezbędnych do prowadzenia egzekucji. 

Analiza treści przytoczonych powyżej przepisów wskazuje niewątpliwie, iż mają one 

charakter ogólny i nie wynika z nich, iż dotyczą one również danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną. W świetle wcześniejszych rozważań uznać zatem należy, iż nie są to 

przepisy dające podstawę do wyłączenia ochrony tajemnicy telekomunikacyjnej. 

Niezależnie od powyższego odnośnie możliwości udostępniania danych objętych tajemnicą 

telekomunikacyjną na żądanie sądu cywilnego podkreślić należy, iż ustawa z dnia 

16 listopada 2012 r. o zmianie ustawy - Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych 

ustaw (Dz. U. z 2012 r. poz. 1445) poprzez zmianę art. 159 ust. 4 ograniczyła dopuszczalność 

żądania przez sądy danych objętych tajemnicą telekomunikacyjną, w szczególności danych 

objętych retencją, dla celów postępowania innego niż w sprawach karnych. W uzasadnieniu 

do projektu powyższej ustawy wskazano bowiem wyraźnie, iż: „Wprowadzona w art. 159 

ust. 4 zmiana polegająca na ograniczaniu prawa ujawniania komunikatów i danych jedynie 

postanowieniem sądu karnego, a nie każdego sądu, pozwoli zniwelować zidentyfikowane 

nadużywanie przepisów retencyjnych do rozstrzygania spraw cywilnych, przy jednoczesnej 

świadomości, że przepisy retencyjne dotyczą spraw innej, dużo większej wagi (zwalczanie 

terroryzmu, obronność, dobro publiczne etc.). Konieczność stosowania przepisów 

retencyjnych wyłącznie do najcięższych przestępstw podkreśliła Komisja Europejska 

w opublikowanym w dniu 18 kwietnia 2011 roku raporcie ewaluacyjnym stosowania 

przepisów dyrektywy 2006/24/WE15), w którym Polska wskazywana jest jako państwo 

członkowskie o największej liczbie wniosków uprawnionych podmiotów o dostęp do 

przechowywanych danych telekomunikacyjnych.”. 

Reasumując, w ocenie Prezesa UKE przepisy art. 248 § 1 kpc oraz art. 761 § 1 kpc nie dają 

podstawy do skutecznego, żądania przez sądy cywilne oraz komorników ujawnienia 

informacji i danych objętych tajemnicą telekomunikacyjną. 

Jaki charakter mają uchwały SN o mocy zasady prawnej

Możliwość nadania uchwale SN mocy zasady prawnej została uregulowana w art. 61 ustawy o Sądzie Najwyższym


Art. 61. § 1. Jeżeli skład Sądu Najwyższego uzna, że przedstawione zagadnienie wymaga wyjaśnienia, a rozbieżności - rozstrzygnięcia, podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia, a jeżeli podjęcie uchwały stało się zbędne - umarza postępowanie.
§ 2. Jeżeli skład siedmiu sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają, może zagadnienie prawne lub wniosek o podjęcie uchwały przedstawić składowi izby, natomiast izba - składowi dwóch lub więcej izb albo pełnemu składowi Sądu Najwyższego.
§ 3. O posiedzeniu pełnego składu Sądu Najwyższego, składu izby (izb) zawiadamia się Prokuratora Generalnego. Udział Prokuratora Generalnego lub jego zastępcy w tym posiedzeniu jest obowiązkowy. W posiedzeniach pozostałych składów Sądu Najwyższego może brać udział prokurator Prokuratury Generalnej, natomiast w Izbie Wojskowej - prokurator Naczelnej Prokuratury Wojskowej.
§ 4. O posiedzeniu Sądu Najwyższego w składzie siedmiu sędziów, wyznaczonym w celu rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego przedstawionego w konkretnej sprawie, zawiadamia się ponadto obrońców oraz pełnomocników w osobach adwokatów i radców prawnych, a także osoby uprawnione do sporządzania kasacji w sprawach cywilnych. Prezes Sądu Najwyższego może ich zobowiązać do przedstawienia na piśmie przed posiedzeniem wniosków co do kierunku rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia.
§ 5. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwała Sądu Najwyższego wymagają pisemnego uzasadnienia.
§ 6. Uchwały pełnego składu Sądu Najwyższego, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej.


Jak należy to rozumieć


Jeżeli uchwała Pełnego Składu Izby Karnej SN ma moc zasady prawnej, a więc wiąże Sąd Najwyższy nie tylko w sprawie, w której została podjęta. Wprawdzie możliwe jest odstąpienie od niej przez ponowne przekazanie danego zagadnienia składowi Izby, ale musiałyby znaleźć się ku temu nowe, nieznane dotąd i przez to nierozważane, argumenty.


Czy pełnomocnicy mogą odwoływać się do zdania odrębnego w takowych sprawach


Odwoływanie się przez obrońców na rozprawie kasacyjnej do stanowiska zawartego w zdaniu odrębnym do uchwały niektórych sędziów Izby Karnej Sądu Najwyższego nie należy do nowych, nieznanych argumentów, gdyż stanowisko to było znane przy podejmowaniu przedmiotowej uchwały.

Paremie łacińskie na gmachu SN

1. Qui munus publice mandatum accepta pecunia reperunt, crimine repetundarum postulantur (D.48.11.9) – Dopuszcza się zdzierstwa ten, kto sprawując funkcję publiczną przyjmuje pieniądze od zainteresowanych
2. Minime sunt mutanda, quae interpretationem certam semper habuerunt (D.1.3.23) – Jak najmniej należy zmieniać to, co zawsze miało jednoznaczną interpretację
3. Qui non facit quod facere debet, videtur facere adversarus ea, quia non facit (D.50.17.23) – Jeżeli ktoś nie czyni tego, co czynić powinien uważa się, że czyni przeciwnie, ponieważ nie czyni
4. Ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis, dispositio (ad D.9.2.32 pr) – W takich samych okolicznościach należy stosować te same rozwiązania prawne
5. Ius publicum privatorum pactis mutari non potest (D.2.14.38) – Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami [osób] prywatnych.
6. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat (D.50.17.1) – Reguły nie tworzą prawa, lecz się z niego wywodzą
7. In legibus magis simplicitas quam difficultas placet (I.2.23.7) – W prawie podoba się bardziej prostota niż zawiłość
8. Optima est legum interpres consuetudo (D.1.3.37) – Zwyczaj jest najlepszą wykładnią prawa
9. Ius civile vigilantibus scriptum est (D.48.8.24) – Prawo cywilne jest tworzone dla osób starannych
10. Leges ab omnibus intellegi debent (C.1.14.9) – Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich
11. Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem (D.1.3.17) – Znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania
12. Placuit in omnibus rebus praecipuam esse iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem (C.3.1.8) – We wszystkich sprawach powinna mieć pierwszeństwo zasada sprawiedliwości i słuszności nad zasadą ścisłego prawa.
13. Non omnis vox iudicis iudicati continet auctoritatem (C.7.45.7 pr.) – Nie każda wypowiedź sędziego ma moc wyroku
14. Advocatorum error litigatoribus non noceat (C.2.9.3 pr.) – Błąd adwokatów niech nie szkodzi stronom
15. Incivile est nisi tota lege perspecta una aliqua particula eius proposita iudicare vel respondere (D.1.3.24) – Nieprawidłowe jest wydawanie wyroku lub opinii prawnej bez uwzględnienia całości ustawy, na podstawie jednego jej fragmentu.
16. Iura non in singulas personas, sed generaliter costituuntur (D.1.3.8) – Prawa są stanowione nie ze względu na konkretne osoby, lecz dla wszystkich.
17. Omnis definitio in iure civili periculosa est: parum est enim, ut non subverti potest (D.50.17.202) – Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko się zdarza, by nie można było jej podważyć
18. Satius enim esse impunitum relinqui facinus nicentis quam innocentem damnari (D.48.19.5 pr.) – Lepiej pozostawić bezkarnym występek złoczyńcy, niż skazać niewinnego
19. Nullus videtur dolo facere, qui iure suo utitur (D.50.17.55) – Uważa się, że nie działa podstępnie ten kto korzysta ze swego prawa
20. Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit (D.50.17.87) – Dochodzenie sprawy przed sądem nie może pogorszyć, lecz jedynie polepszyć sytuację powoda.
21. Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (D.1.1.10.2) – Nauka prawa jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym co sprawiedliwe, a co niesprawiedliwe.
22. Dolum malum facit qui ex aliena iactura lucrum quaerit (D.14.3.17.4) – Działa podstępnie, kto próbuje osiągnąć zysk z cudzego niepowodzenia.
23. Is damnum, dat qui iubet dare (D.50.17.169) – Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić
24. Nam hoc natura aequum est neminem cum alterius detrimento fieri locupletiorem (D.12.6.14) – Słuszne jest, aby nikt nie wzbogacał się z cudzej straty
25. Nulla pactione effici potest, ne dolus praestetur (D.2.14.27.3) – Umową nie można wyłączyć odpowiedzialności za podstęp
26. Reformatio in peius iudici appellato non licet (D.49.1.1 pr) – Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść „odwołującego się”
27. Nemo auditur propriam turpitudinem allegans (ad C.7.8.5) – Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany
28. Cogitationis poenam nemo patitur (D.48.19.18) – Nikogo nie karze się za jego myśli
29. Dolus non praesumitur (D.22.3.18.1) – Złego zamiaru nie domniemuje się
30. Iustitias vestras iudicabo (napis na ścianie trybunałów w dawnej Polsce) – Osądzę waszą sprawiedliwość
31. Neminem captivabimus nisi iure victum (na podstawie przywilejów Władysława Jagiełły z lat 1430-33) – Nikogo nie uwięzimy, o ile nie zostanie pokonany prawem
32. Cessante ratione legis, cessat ipsa lex (ad D.35.1.72.6) – Gdy ustaje przyczyna obowiązywania ustawy, traci moc sama ustawa
33. Cum in verbis nulla ambiguitas est, non debet admitti voluntatis quaestio (D.32.25.1) – Gdy w słowach nie ma żadnej dwuznaczności, nie należy podnosić kwestii woli
34. Male nostro iure uti non debemus (Gaius 1.53) – Nie powinniśmy źle korzystać [z przysługującego] nam prawa
35. Ius est ars boni et aequi (D.1.1.1 pr.) – Prawo jest umiejętnością stosowania tego, co dobre i słuszne
36. Non exemplis, sed legibus iudicandum est (C.7.45.13) – Należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia.
37. Nulla poena sine lege (D.50.16.131.1) – Nie ma kary bez [stosownego przepisu] ustawy
38. Quod ad ius naturalre attinet, omnes homines aequales sunt (D.50.17.32) – Zgodnie z prawem naturalnym wszyscy ludzie są równi
39. Delicta parentium liberis non nocent (ad C.6.7.2 pr) – Czyny niedozwolone rodziców nie obciążają dzieci
40. Nulla iniuria est, quae in volentem fiat (D.47.10.1.5) – Nie wyrządza się krzywdy chcącemu
41. Dura lex, sed lex (ad D.40.9.12.1) – Twarde prawo, ale prawo
42. Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur (C.5.59.5.2) – Co wszystkich jednakowo dotyczy, winno być przez wszystkich zatwierdzone
43. Summum ius summa iniuria (Cicero, de off. 1.33) – Najwyższe prawo [bywa] najwyższym bezprawiem
44. Alienus dolus nocere alteri non debet (D.44.4.11 pr.) – Nikogo nie powinien obciążać cudzy podstęp
45. Res iudicata pro veritate accipitur (D.50.17.207) – Rozstrzygnięcie sądowe przyjmuje się za prawdziwe
46. Legem brevem esse oportet (Seneca, ep. 94.38) – Ustawa powinna być zwięzła
47. In omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda sit (D.50.17.90) – We wszystkim, szczególnie jednak w prawie, należy mieć na względzie [zasady] słuszności
48. Vanae voces populi non sunt audiendae (C.9.47.12) – Nie należy dawać posłuchu czczym głosom tłumu
49. Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (D.1.1.10 pr.) – Sprawiedliwość jest niezmienną i trwałą wolą zagwarantowania każdemu jego prawa
50. Non omne quod licet honestum est (D.50.17.144 pr.) – Nie wszystko, co dozwolone jest uczciwe
51. Leges bonae ex malis moribus procreantur (Macrobius sat. 3.17.10) – Dobre ustawy rodzą się ze złych obyczajów
52. Quid est enim civitas nisi iuris societas civium (Cicero, de re publ. 1.49) – Czym jest bowiem państwo, jeśli nie opartym na prawie związkiem obywateli
53. Legem bonam a mala nulla alia nisi naturae norma dividere possumus (Cicero, de leg. 1.44) – Dobre prawo od złego możemy odróżnić miarą prawa natury
54. Vim vi repellere licet (D.43.16.1.27) – Siłę wolno odeprzeć siłą
55. Silent leges inter arma (Cicero, pro Mil. 4.11) – Milkną prawa w szczęku broni
56. Onus est honos qui sustinet rem publicam (Varro, de I.I.5.73) – Obowiązek jest zaszczytem utrzymującym Rzeczpospolitą
57. Libertas inaestimabilis res est (D.50.17.106) – Wolność jest rzeczą bezcenną
58. Cedant arma togae (Cicero, de off.1.77) – Niech oręż ustąpi przed togą
59. Salis populi suprema lex esto (Cicero, de leg. 3.8) – Dobro Rzeczypospolitej niechaj będzie najwyższym prawem
60. Hominem causa omne ius constitutum sit (D.1.5.2) – Wszelkie prawo winno być stanowione ze względu na człowieka
61. Pacta sunt servanda (ad D.2.14.7.7) – Umów należy dotrzymywać
62. Nostrum est iudicare secundum allegata et probata (ad D.1.18.6.1) – Powinniśmy sądzić zgodnie z przedłożonymi i pewnymi [dowodami]
63. Lex retro non agit (ad C.1.14.7) – Ustawa nie działa wstecz
64. Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (D.50.17.29) – To co od początku jest wadliwe, nie może być uzdrowione przez „sam” upływ czasu
65. In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur (D.50.17.12) – Wykładnia testamentów opiera się na wnikliwym badaniu woli testatorów
66. Nemo est iudex in propria causa (ad C.3.5.1) – Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
67. Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet (D.50.17.54) – Nie można przenieść na drugiego więcej praw, niż ma się samemu.
68. In dubio pro reo (ad D.50.17.125) – W razie wątpliwości [należy rozstrzygać] na korzyść pozwanego
69. Secundum naturam est commoda cuiusque rei eum sequi, quem seuentur incommoda (D.50.17.10) – Naturalne jest, aby ten czerpał korzyści z rzeczy, kto ponosi związane z nią ciężary
70. Ambulatoria est voluntas defuncti usque ad vitae supremum exitum (D.34.4.4) – Wola spadkodawcy może być zmieniona aż do ostatniego tchnienia
71. Ne quis absens puniatur (D.48.17.1 pr) – Nieobecny niech nie będzie karany
72. Reus excipiendo fit actor (D.44.1.1) – Pozwany w zakresie zarzutu procesowego staje się powodem
73. Libera matrimonia esse antiquitus placuit (C.8.38.2) – Z dawna już postanowiono, że małżeństwa są wolne
74. Ne eat iudex ultra petita partium (ad D.10.3.18) – Niech nie wychodzi sędzia ponad żądania stron
75. Nullus idoneus testis in re sua intellegitur (D.22.5.10) – Nikt nie może być wiarygodnym świadkiem we własnej sprawie
76. Venire contra factum proprium nemini licet (ad D.1.7.25) – Nie wolno występować przeciwko temu, co wynika z własnych czynów
77. Prior tempore potior iure (C.8.17.3) – Pierwszy w czasie lepszy w prawie
78. Sententia facit ius inter partes (ad D.5.2.17.1) – Wyrok tworzy prawo między stronami
79. Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat (D.22.3.2) – Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto przeczy
80. Bis de eadem re ne sit actio (ad Gaium 4.107) – Nie można procesować się dwa razy o to samo
81. Actor rei forum sequitur (C.3.19.3) – Powód idzie do sądu (właściwego dla) pozwanego
82. Impossibilium nulla obligatio est (D.50.17.185) – Nie ma zobowiązania, gdy [świadczenie] jest niemożliwe
83. Si in ius vocat, ito (Ustawa XII tablic) – Kto został wezwany przed sąd, niech się stawi
84. Ignorantia iuris nocet, ignorantia facti non nocet (ad D.22.6.9 pr) – Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktu nie szkodzi.
85. Lex posterior derogat legi priori (ad D.1.4.4) – Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą
86. Favorabiliores rei potius quam actores habentur (D.50.17.125) – Korzystniejszą [sytuację procesową] mają pozwani niż powodowie

Odszkodowania

ODSZKODOWANIE A NIEMOŻLIWOŚĆ OBIEKTYWNA JEGO UDOWODNIENIA

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 26 stycznia 2006 r.

II CSK 108/05

W obowiązującym stanie prawnym, w którym, stosownie do treści art. 316 § 1 k.p.c., sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, dotychczasowe rozumienie "niemożliwości" z art. 322 k.p.c. powinno podlegać zrewidowaniu. Nie może bowiem chodzić już tylko o niemożność rozumianą w sensie obiektywnym, lecz także o niemożliwość ścisłego ustalenia szkody na podstawie materiału dowodowego przestawionego przez powoda do oceny przez sąd. W takim razie sąd, nie mając obowiązku przeprowadzenia uzupełniających dowodów z urzędu, powinien, kiedy fakt poniesienia szkody jest bezsporny, podjąć próbę ustalenia jej wysokości na podstawie oceny "opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy".

LEX nr 191249, OSP 2007/3/29

191249

Dz.U.2014.101: art. 316; art. 322

glosa częściowo krytyczna: Jakubecki A. Glosa do wyroku SN z dnia 26 stycznia 2006 r., II CSK 108/05.

linia orzecznicza: Kozłowski M. Sposób pojmowania zawartej w art. 322 k.p.c. przesłanki obiektywnej niemożliwości udowodnienia dochodzonego roszczenia

linia orzecznicza: Mejka A. Sądowe ustalenie wysokości szkody

Skład orzekający

Przewodniczący: Sędzia SN Józef Frąckowiak.

Sędziowie SN: Antoni Górski (spr.), Krzysztof Pietrzykowski.

Sentencja

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marka T. przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie Zachodniopomorskiemu o zapłatę i nakazanie, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 26 stycznia 2006 r. skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 17 maja 2005 r.,

uchyla zaskarżony wyrok w części dotyczącej oddalenia apelacji od rozstrzygnięcia oddalającego powództwo o zasądzenie kwoty 790.907 zł oraz w części orzekającej o kosztach procesu i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego; oddala skargę kasacyjną w pozostałej części.

Uzasadnienie faktyczne

Powód wnosił o zasadzenie od Skarbu Państwa reprezentowanego przez Wojewodę Zachodniopomorskiego 790.907 zł odszkodowania, obejmującego zwrot poniesionych kosztów rozpoczętej inwestycji w postaci budowy małej elektrowni wodnej na rzece P. w miejscowości L. gm. G., którą zmuszony został przerwać z powodu uchylenia przez podległe pozwanemu służby wydanych pierwotnie pozwoleń wodnoprawnego i pozwolenia na budowę. Niezależnie od tego roszczenia majątkowego, zgłosił roszczenie o ochronę dóbr osobistych, naruszonych w publikacji na łamach Głosu Koszalińskiego z dnia 20 - 21 stycznia 2001 r. Twierdził, że udostępnione przez pracowników pozwanego materiały i ich opinie dały podstawę do przedstawienia go w tej publikacji wręcz jako przestępcy ekologicznego, co narusza jego dobre imię. W związku z tym domagał się zobowiązania pozwanego do opublikowania w prasie odpowiedniego tekstu przeprosin i zasądzenia od niego 10.000 zł zadośćuczynienia.

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa w całości. W zakresie roszczenia majątkowego kwestionował m.in. poniesienie przez powoda szkody. Jeśli zaś chodzi roszczenie niemajątkowe, podnosił, że podległe mu służby zobowiązane były do udzielenia prasie wszelkich informacji związanych z prowadzoną przez powoda inwestycją i nie ponoszą odpowiedzialności za sposób wykorzystania tych materiałów przez dziennikarza.

Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 29 września 2004 r. oddalił powództwo, podzielając obronę pozwanego. Ustalił, że decyzją z dnia 31 grudnia 1998 r. ówczesny Wojewoda Koszaliński udzielił powodowi pozwolenia wodnoprawnego na spiętrzenie rzeki Parsęty w celu zbudowania małej elektrowni wodnej w G. na wysokości działki powoda. Na skutek skarg i odwołań Polskiego Związku Wędkarskiego, wspomaganego przez organizacje ekologiczne, sprawa udzielenia tego pozwolenia została przekazana do ponownego rozpoznania. Uwzględniono argumentację obrońców przyrody, że inwestycja nie tylko zmieni naturalny, unikatowy wygląd rzeki, ale i będzie zagrożeniem dla środowiska ryb łososiowatych. Starosta Kołobrzeski, który stał się organem właściwym do rozstrzygnięcia wniosku o wydanie pozwolenia wodnoprawnego, decyzją z dnia 17 stycznia 2001 r. odmówił uwzględnienia wniosku uznając, że projektowany sposób korzystania z wody jest sprzeczny z ochroną środowiska. Decyzja ta została utrzymana w mocy przez Wojewodę Zachodniopomorskiego. Równolegle trwało postępowanie o wydanie powodowi pozwolenia na budowę, którego udzielono decyzją Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 18 sierpnia 1999 r., wraz z zatwierdzeniem projektu budowlanego. W dniu 6 września 1999 r. wydano powodowi dziennik budowy, a następnego dnia powód przystąpił do wykonywania prac przygotowawczych (przygotowanie i ogrodzenie placu budowy, postawienie baraków, częściowa niwelacja terenu, oczyszczenie rowów melioracyjnych). Prace te były zapisywane w dzienniku budowy; wykonywano je systemem gospodarczym i prowadzono do marca 2001 r. W związku z uchyleniem pozwolenia wodnoprawnego Wojewoda Zachodniopomorski wznowił postępowanie w sprawie pozwolenia na budowę i decyzją z dnia 10 sierpnia 2001 r. uchylił własną decyzję z dnia 18 sierpnia 1999 r. i odmówił tego pozwolenia. W trakcie postępowania odwoławczego od tego rozstrzygnięcia Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego uchylił zaskarżoną decyzję i umorzył postępowanie wznowieniowe, stwierdzając, że decyzja o pozwoleniu na budowę z dnia 18 sierpnia 1999 r. nie była ostateczna, gdyż w aktach sprawy znajduje się nierozpoznane odwołanie od niej, wniesione przez Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Zachodniopomorskiego, w związku z czym rozpoczęcie robot było przedwczesne. W takim stanie rzeczy Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego uchylił decyzję o pozwoleniu na budowę i umorzył postępowanie w tej sprawie.

W gazecie Głos Koszaliński z dnia 20-21 stycznia 2001 r. ukazał się artykuł pt. "Zamach na rzekę" z nadtytułem "Skompromitowalibyśmy się wobec Europy, gdybyśmy pozwolili zaporami zniszczyć Parsętę", przedstawiający krytycznie sam pomysł i rozpoczęcie realizacji budowy elektrowni na tej rzece.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy ocenił, że w toku postępowania administracyjnego dotyczącego pozwolenia na budowę małej elektrowni wodnej doszło do uchybień i nieprawidłowości w pracy podległych pozwanemu urzędników. Powodowi wydano, sprzecznie z przepisami, dziennik budowy, nie powiadomiono go o złożonym odwołaniu od decyzji z dnia 18 sierpnia 1999 r. o zatwierdzeniu projektu budowlanego i o wydaniu pozwolenia na budowę, a samemu odwołaniu nie nadano biegu. Te niezgodne z prawem działania i zaniechania strony pozwanej doprowadziły do tego, że powód rozpoczął budowę, którą następnie zmuszony był przerwać. Tym samym poniósł jakąś szkodę, jednakże nie zdołał udowodnić jej wysokości. Kosztorys, opracowany przez świadka M., przy pomocy którego powód wykazywał wysokość szkody, jest w ocenie Sądu niewystarczającym dowodem, a ponieważ powód był reprezentowany przez fachowego pełnomocnika, Sąd uznał, że nie może z urzędu przeprowadzać dowodu z opinii biegłego w celu oszacowania szkody. Wobec nieudowodnienia jej wielkości Sąd oddalił roszczenie o naprawienie szkody majątkowej. Oddaleniu podlegało też roszczenie o ochronę dóbr osobistych powoda, gdyż w ocenie Sądu pracownicy pozwanego Skarbu Państwa nie dopuścili się ich naruszenia.

Apelacja powoda od tego rozstrzygnięcia zastała oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 17 maja 2005 r. Sąd ten zwrócił uwagę, że w obecnym stanie prawnym powód nie musi udowadniać winy pozwanego, gdyż wystarczającą przesłanka przypisania jemu odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę jest bezprawność działania. Potwierdził jednak ocenę Sądu Okręgowego, że powód nie udowodnił wysokości poniesionej szkody, uznał przy tym, że w sprawie brak jest podstaw do zastosowania art. 322 k.p.c. Za nieuzasadniony uznał zarzut naruszenia art. 224 § 2k.p.c. wskazując, że Sąd Okręgowy miał prawo dopuszczenia dowodu z akt sprawy administracyjnej poza rozprawą. Podzielił stanowisko tego Sądu, że brak jest podstaw do przypisania pozwanemu naruszenia dóbr osobistych powoda.

W skardze kasacyjnej powód zakwestionował orzeczenie Sądu Apelacyjnego w całości. W zakresie oddalenia apelacji odnoszącej się do roszczenia majątkowego zarzucił naruszenie art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. tekst jedn. 2003 r. Nr 207, poz. 2016, ze zm.), art. 415 k.c., art. 233 § 1 i art. 245 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 65 § 1 k.c. i art. 6 k.c., art. 322 w zw. z art. 278 § 1 i art. 391 k.p.c. oraz art. 233 § 1 w zw. z art. 224 § 2 k.p.c. W zakresie roszczenia o ochronę dóbr osobistych zarzucił naruszenie art. 24 § 1 k.c. w zw. z art. 2 i art. 7 Konstytucji. Na tych podstawach wniósł o uchylenie skarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie prawne

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Co do roszczenia o ochronę dóbr osobistych.

Skarga w tym zakresie jest nieuzasadniona. Należy podkreślić, iż zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. - Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24, ze zm.) pracownicy strony pozwanej mieli obowiązek udzielenia prasie informacji dotyczącej projektowanej budowy małej elektrowni wodnej oraz udostępnienia dokumentacji i akt spraw z postępowania administracyjnego, związanych z tą inwestycją. Na podstawie tych danych dziennikarz opublikował artykuł w prasie dotyczący tej budowy. Powód nie wykazał, żeby pracownicy pozwanego przekazali informacje tendencyjnie lub wręcz nieprawdziwe. Na sposób ich wykorzystania przez dziennikarza strona pozwana nie miała żadnego wpływu, stąd też pretensje powoda pod adresem pozwanego o treść czy wydźwięk artykułu prasowego, kierowane przeciwko pozwanemu, są nieuzasadnione i trafnie zostały oddalone przez Sądy obu instancji. Skarga kasacyjna kwestionująca to rozstrzygnięcie była nieusprawiedliwiona i podlegała oddaleniu na podstawie art. 398 ¹⁴ k.p.c.

2. Co do roszczenia o naprawienie szkody majątkowej.

Trzeba zgodzić się ze stanowiskiem Sądów obu instancji, że możliwie dokładne wyliczenia szkody powoda, polegającej na poniesieniu kosztów robót budowlanych, wymagało wiadomości specjalnych, uzasadniających powołanie dowodu z opinii biegłego. Wobec bierności dowodowej powoda w tym względzie, reprezentowanego przez fachowego pełnomocnika, Sądy mogły zareagować dwojako: albo dopuścić taki dowód z urzędu, uznając go za konieczny do wyjaśnienia sprawy, albo ograniczyć się do szacunkowego jej ustalenia w oparciu o przepis art. 322 k.p.c. Sądy nie zdecydowały się na przeprowadzenie z urzędu dowodu z opinii biegłego; jednocześnie przyjęły, że w sprawie brak jest podstaw do orzekania o szkodzie na podstawie art. 322 k.p.c. Z uzasadnienia Sądu Apelacyjnego wynika, że główną przeszkodę w zastosowaniu tego przepisu Sąd ten upatruje w dosłownym jego brzmieniu. Skoro według jego treści szacunkowe ustalenie szkody może mieć miejsce jedynie w razie "gdy ścisłe udowodnienie jej wysokości jest niemożliwe lub nader utrudnione", to zdaniem Sądu rozwiązanie to nie wchodzi w grę w sytuacji, kiedy strona miała możliwość dokładnego wykazania wysokości szkody przez powołanie dowodu z opinii biegłego, ale z niej nie skorzystała. Wynika z tego, że Sąd rozumie "niemożliwość", o jakiej mowa w art. 322 k.p.c., w sensie obiektywnym, a więc ogranicza ją do sytuacji, których nie da się jej usunąć czy przezwyciężyć. Takie rozumienie tego przepisu było usprawiedliwione w poprzednio obowiązującym modelu postępowania cywilnego, w którym sąd miał ustawowy obowiązek dochodzenia z urzędu do prawdy materialnej. W obowiązującym stanie prawnym, w którym, stosownie do treści art. 316 § 1 k.p.c., sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy, to dotychczasowe rozumienie "niemożliwości" z art. 322 k.p.c. powinno podlegać zrewidowaniu. Nie może bowiem chodzić już tylko o niemożność rozumianą w sensie obiektywnym, lecz także o niemożliwość ścisłego ustalenia szkody na podstawie materiału dowodowego przestawionego przez powoda do oceny przez sąd. W takim razie sąd, nie mając obowiązku przeprowadzenia uzupełniających dowodów z urzędu, powinien, kiedy fakt poniesienia szkody jest bezsporny, podjąć próbę ustalenia jej wysokości na podstawie oceny "opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy". Wynik takiej oceny może być co najwyżej niekorzystny dla powoda w tym sensie, że może prowadzić do zaniżenia rozmiaru szkody, ale jest to ryzyko jego procesowej bierności. W niniejszej sprawie takich okoliczności, na podstawie których należało podjąć próbę szacunkowego ustalenia wysokości szkody, jest zaś niemało. Przede wszystkim fakt prowadzenia robót i ich rodzaj wynika z zapisów w dzienniku budowy, który, zgodnie z art. 45 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (tekst jedn. Dz. U. 2000 r. Nr 106, poz. 1126, ze zm.), stanowi "urzędowy dokument przebiegu robót budowlanych oraz zdarzeń i okoliczności zachodzących w toku wykonywania robót". Na okoliczność wykonywanych prac i ich wartości zeznawali też świadkowie. Nie można przy tym, jak to uczyniły Sądy, dezawuować znaczenia procesowego dokumentów prywatnych, potwierdzających wykonanie prac lub ich wartość, albo fakt zatrzymania przez kontrahentów powoda zadatku wpłaconego na kupno maszyn, które stały się zbędne w związku z zaprzestaniem prac budowlanych. Jak bowiem wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 474/03 (OSNC 2005, nr 6, poz. 113), dowód ten jest samodzielnym środkiem dowodowym, którego moc dowodową ocenia sąd według zasad określonych w art. 233 § 1 k.p.c. Wychodząc z błędnego założenia o niedopuszczalności zastosowania w sprawie art. 322 k.p.c. i pomijając te wszystkie okoliczności, Sąd w istocie uchylił się od wymierzenia sprawiedliwości, na ile pozwalał mu stan dowodów zebranych w sprawie, co jest niedopuszczalne. Naruszenie tego przepisu procesowego orazart. 245 k.p.c. w zw. z art. 6 k.c. miało niewątpliwie wpływ na wynik sprawy, co stanowi wystarczającą podstawę do uwzględnienia w tym zakresie skargi kasacyjnej (art. 398¹⁵ k.p.c.).

Spośród powołanych w skardze innych przepisów, których naruszenie zarzuca Sądowi skarżący, należy podnieść, że zarzut uchybienia art. 233 § 1 k.p.c. jest prawnie niedopuszczalny (art. 398 ³ § 3 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 244 § 2 k.p.c. nieuzasadniony (przeprowadzenie dowodu poza rozprawą z dokumentu jest uprawnieniem sądu), a zarzut naruszenia art. 65 § 1 k.c. niezrozumiały w sytuacji, kiedy podstawą odpowiedzialności pozwanego jest czyn niedozwolony, a nie stosunek umowny.

Postanowienie o kosztach uzasadnia art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 398²¹ k.p.c.

Niegodny spadkobierca

UZNANIE SPADKOBIERCY ZA NIEGODNEGO PROCES

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 10 maja 1967 r.

III CZP 31/67

Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.

OSP 1968/3/53

4594

Dz.U.2014.121: art. 928

Dz.U.2014.101: art. 13

glosa: Dobrzański B. Glosa do uchwały SN z dnia 10 maja 1967 r., III CZP 31/67.

Uchwała

 

Sądu Najwyższego

 

7 sędziów - zasada prawna

 

z dnia 26 lutego 1968 r.

 

III CZP 101/67

 

1. Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.

2. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne.

OSNC 1968/12/203

758

Dz.U.2014.121: art. 928; art. 929

Dz.U.2014.101: art. 318; art. 677

 

 

Skład orzekający

 

Przewodniczący: Prezes J. Pawlak. Sędziowie: W. Bryl, J. Policzkiewicz, J. Majorowicz (sprawozdawca), W. Marowski, J. Pietrzykowski, Z. Trybulski.

 

Sentencja

 

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Generalnej T. Potapowicza, po rozpoznaniu wniosku Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 listopada 1967 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące pytanie prawne dotyczące wykładni art. 318 § 1 i 361 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.,art. 669-679 k.p.c. oraz art. 928-929 k.c.:

"1. Czy o uznaniu spadkobiercy za niegodnego sąd rozstrzyga:

a) w procesie,

b) w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku,

c) w każdym postępowaniu (procesowym bądź nieprocesowym), w którym ustalenie niegodności spadkobiercy (zapisobiercy) ma znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy?

2. Czy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd może wydać postanowienie wstępne?"

uchwalił i postanowił wpisać do księgi zasad prawnych następującą zasadę prawną:

1. Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.

2. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne.

 

Uzasadnienie faktyczne

 

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w składzie zwiększonym zagadnienie prawne zmierza do wyjaśnienia kwestii, w jakim postępowaniu: procesowym czy nieprocesowym sąd rozstrzyga o żądaniu uznania spadkobiercy za niegodnego.

Na tle wątpliwości związanych z omawianym zagadnieniem, jakie wyłoniły się w związku z nowym sformułowaniem przepisów kodeksu cywilnego o niegodności dziedziczenia (art. 928-930 k.c.), zarysowały się w literaturze prawniczej dwa przeciwstawne poglądy. Według jednego poglądu żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia sąd rozstrzyga w procesie, wedle drugiego zaś o żądaniu tym sąd powinien orzec w sentencji wyroku bądź postanowienia, jednakże nie musi ono być dochodzone w odrębnym procesie, lecz może być zgłoszone w toku innego procesu, a także w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu z art. 679 k.p.c. o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku.

Zagadnienie, w jakim trybie postępowania powinien sąd orzekać o uznaniu spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, zajmował się również Sąd Najwyższy w dwu kolejnych uchwałach wydanych w trybie art 391 k.p.c., a mianowicie w uchwale z dnia 10.V.1967 r. III CZP 31/67 oraz wuchwale z dnia 6.VI.1967 r. III CZP 44/67 OSPiKA 1967, poz. 258), wypowiadając pogląd prawny, według którego o żądaniu uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia sąd rozstrzyga w procesie.

Z kwestią trybu rozstrzygania o żądaniu i uznaniu spadkobiercy za niegodnego wiąże się drugie przedstawione przez Ministra Sprawiedliwości Sądowi Najwyższemu pytanie prawne, mianowicie czy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd może wydać postanowienie wstępne. Zwolennicy bowiem poglądu o możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wysuwają jako jeden z argumentów dopuszczalność wydania w tymże postępowaniu postępowania wstępnego.

1. Przechodząc do rozważań nad pierwszym zagadnieniem, należy na wstępie zastanowić się nad tym, czy kodeks cywilny wprowadził w przepisach o niegodności dziedziczenia zmianę w porównaniu z uchylonym dekretem o prawie spadkowym. Porównanie art. 7-9 dekretu z 1946 r. z art. 928-930 k.c. wskazuje, że w zasadzie nie uległ zmianie przepis określający przyczyny niegodności oraz przepis wyłączający niegodność spadkobiercy w wypadku, gdy spadkodawca mu przebaczył. Istotna różnica zachodzi natomiast w zakresie postanowień dotyczących dochodzenia niegodności. Art. 8 dekretu podkreślał, że niegodność dziedziczenia ocenia się według stanu rzeczy w chwili otwarcia spadku. Natomiast inna jest treść art. 929 k.c. Stosownie więc do tego przepisu, uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny, przy czym z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku.

Ten nowy, nie znany dekretowi z 1946 r. przepis precyzuje zatem szczegółowo warunki dochodzenia niegodności dziedziczenia. W szczególności określa on osobę uprawnioną do wystąpienia z takim żądaniem oraz termin, w ciągu którego można domagać się ustalenia niegodności. Wprowadza on zasadę, że sąd nie rozstrzyga niegodności dziedziczenia z urzędu, lecz na żądanie osoby mającej w tym interes prawny, a ponadto - co ma istotne znaczenie dla dalszych rozważań nad przedstawionym zagadnieniem - określa wniosek tej osoby jako "żądanie". Ze sformułowania tego wynika więc, że przedmiotem postępowania o uznanie spadkobiercy za niegodnego jest roszczenie procesowe. Roszczenie to składa się z dwóch elementów, mianowicie z żądania o uznanie spadkobiercy za niegodnego oraz z przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających to żądanie.

Drugą istotną przesłanką rozważań jest charakter orzeczenia uznającego spadkobiercę za niegodnego. W szczególności chodzi o rozstrzygnięcie, czy orzeczenie takie ma - ze względu na swe skutki - charakter deklaratywny, czy też konstytutywny.

Jak podkreśla się w doktrynie prawa procesowego, powództwa o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego nie dążą do stwierdzenia istniejącego stanu prawnego, lecz do stworzenia nowego stanu bądź do przemiany, tj. do przekształcenia już istniejącego stanu prawnego przez mający zapaść wyrok sądowy. Wyrok wydany na podstawie takiego powództwa ma charakter konstytutywny (prawotwórczy), a więc różni się zasadniczo od wyroków zapadłych na podstawie powództwa o świadczenie lub powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego, które mają charakter deklaratywny (stwierdzający).

Wyrok zapadły w rezultacie powództwa o ukształtowanie wywiera zawsze skutek konstytutywny, tzn. albo stwarza zupełnie nowy stosunek prawny, albo przekształca już istniejący, albo wreszcie uchyla istniejący stosunek lub prawo, stwarza więc nowy stan prawny, który bez wyroku byłby nie nastąpił.

Porównując na tle tych zasad o rodzajach powództw i wyroków określone w art. 929 k.c. żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego, należy dojść do wniosku, że żądanie osoby zainteresowanej nie jest żądaniem o ustalenie prawa lub stosunku prawnego w stosunku do spadkobiercy (tzn. że oznaczony stosunek prawny istnieje lub nie istnieje), lecz jest żądaniem przemiany, tj. przekształcenia istniejącego stanu prawnego przez mające zapaść na skutek tego żądania orzeczenie sądowe. Każdy bowiem spadkobierca, jeżeli odpowiada warunkom przewidzianym w kodeksie cywilnym, nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku (art. 925 k.c.). Żeby prawa tego mógł on być pozbawiony z powodu niegodności, musi zapaść orzeczenie sądu uznającego go za niegodnego, a więc uchylające istniejące już prawo. Orzeczenie więc uznające danego spadkobiercę za niegodnego stwarza nowy stan prawny, który bez tego orzeczenia by nie nastąpił, wobec czego jest ono orzeczeniem kształtującym (prawotwórczym), a nie deklaratywnym, stwierdzającym jedynie, że oznaczone prawo lub stosunek prawny istnieje lub nie istnieje.

Stwierdzenie, jaki jest charakter żądania uznania za niegodnego oraz charakter zapadłego na podstawie tego żądania orzeczenia sądu, nie przesądza jeszcze o trybie postępowania procesowego lub nieprocesowego w tych sprawach, skoro tak w jednym, jak i w drugim trybie postępowania mogą zapaść orzeczenia kształtujące. W szczególności również w postępowaniu nieprocesowym istnieją wypadki, w których orzeczenie sądowe ma na nowo ukształtować stosunki prawne uczestników postępowania, jak np. w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie czy o przysposobienie. Powstaje więc pytanie, czy w trybie postępowania nieprocesowego sąd mógłby orzec o niegodności dziedziczenia, w szczególności, czy tego rodzaju orzeczenie mogłoby zapaść w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku.

Na pytanie to należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Według kodeksu postępowania cywilnego zasadą jest, że sąd rozpoznaje sprawę w procesie, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 13 § 1 k.p.c.). Jeżeli więc ustawa nie przekazuje wyraźnie pewnej kategorii spraw do postępowania nieprocesowego, rozpoznaje też je zawsze w drodze procesu cywilnego. Podnoszona jako argument przez zwolenników rozpoznawania spraw o niegodność dziedziczenia w postępowaniu nieprocesowym teza, że kodeks postępowania cywilnego konsekwentnie realizuje zasadę równości postępowania procesowego i nieprocesowego oraz że wyraża tendencję do pełnej koncentracji całego materiału w postępowaniu nieprocesowym, nie może w niczym zmienić naczelnej zasady stosunku obu tych postępowań wyrażonej w art. 13 § 1 k.p.c., a mianowicie tego, że zasadą jest rozpoznawanie spraw w procesie, natomiast do postępowania nieprocesowego należą te sprawy, które wyraźnie ustawa do tego trybu postępowania przekazuje. Zasady tej nie podważają w szczególności przepisy art. 618, 686 i 688 oraz art. 567k.p.c., które nakazują rozpoznawanie w postępowaniu o zniesienie współwłasności, o dział spadku oraz o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami takich kwestii, jak spory o żądanie zniesienia współwłasności i o prawo własności, o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku oraz inne spory dotyczące wzajemnych rozliczeń między współwłaścicielami, spadkobiercami lub małżonkami. Przeciwnie, wymienione przepisy wskazują, że ze względu na tendencję do koncentracji sporów wiążących się z wymienionymi rodzajami postępowań ustawodawca włączył te właśnie spory i to ściśle wymienione, do postępowania nieprocesowego, nakazując je rozpoznawać łącznie z wnioskiem podstawowym. Zauważyć przy tym należy, że chodzi tutaj o różnego rodzaju żądania uczestników postępowania o ustalenie prawa lub stosunku prawnego oraz o świadczenie, a nie o ukształtowanie prawa lub stosunku prawnego.

Z zasady, że spory te powinny być rozpoznane w jednym toczącym się postępowaniu, nie można jednak wysnuwać wniosku, że również wszelkie inne - poza wymienionymi w powołanych wyżej przepisach - spory, które wiążą się pośrednio z tym postępowaniem, należą do postępowania nieprocesowego. Przykładem tego mogą być chociażby roszczenia o zachowek lub o zmniejszenie zapisów, które aczkolwiek wiążą się z działem spadku, to jednak ulegają rozpoznaniu w procesie.

Przepisy kodeksu postępowania, które normują postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, jak również o dział spadku, nie zawierają normy, która by żądanie osoby zainteresowanej dotyczące uznania spadkobiercy za niegodnego przekazywała do postępowania nieprocesowego. Również brzmienie art. 670 § 1 k.p.c., że sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, nie może uzasadniać zapatrywania, że skoro niegodny jest wyłączony od dziedziczenia (art. 928 § 2 k.p.c.), to dyspozycja tego przepisu obejmuje również kwestię niegodności. Przeciwko takiemu zapatrywaniu przemawia przede wszystkim wykazany już wyżej charakter żądania uznania niegodności oraz orzeczenia uwzględniającego to żądanie, które jest orzeczeniem konstytutywnym, kształtującym, a nie deklaratywnym. Dlatego też niemożliwe jest orzekanie o tym w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, które ma charakter deklaratywny, a tym bardziej jako przesłanki rozstrzygnięcia, dopóki nie zapadnie orzeczenie wydane w odrębnym postępowaniu, wszczętym na żądanie osoby mającej w tym interes (art. 929 k.c.), które uchyli istniejące już prawo spadkobiercy.

Niezależnie od tego argumentu należy ponadto zwrócić uwagę na to, że kwestii niegodności sąd nie bada z urzędu, lecz wyłącznie na żądanie osoby mającej w tym interes, zgłoszone w określonym przez ustawę terminie. Wprawdzie temu argumentowi przeciwstawia się twierdzenie, że stan taki trwa, dopóki nie zostanie zgłoszone żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego, natomiast z chwilą zgłoszenia takiego żądania sąd jest nie tylko uprawniony, ale wręcz zobowiązany rozstrzygnąć tę kwestię jako przesłankę rozstrzygnięcia o zdolności dziedziczenia (art. 670 § 1 i 677 § 1 k.p.c.), jednakże zauważyć należy, że - jak już wspomniano wyżej - sąd rozpoznający sprawę o stwierdzenie nabycia spadku bada, czy w momencie orzekania prawa spadkobiercy do dziedziczenia istnieją, czy też nie istnieją. Kwestia uchylenia prawa danego spadkobiercy z powodu niegodności jest uzależniona od wydania orzeczenia, i to orzeczenia konstytutywnego, co nie mieści się w ogóle w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Dlatego też zapatrywanie, jakoby sprawę niegodności spadkobiercy można było w razie zgłoszenia takiego zarzutu przez jednego z uczestników postępowania oceniać jako przesłankę rozstrzygnięcia do wydania orzeczenia stwierdzającego nabycie spadku, a więc orzeczenia deklaratywnego, nie da się utrzymać.

Trudno również byłoby w tej sytuacji zgodzić się z poglądem, że odsyłanie zainteresowanych na drogę procesu powodowałoby taki skutek, że sąd procesowy rozstrzygałby w sposób prejudycjalny o prawie do spadku, jakkolwiek orzeczenie w tym względzie zostało przekazane wyłącznie do postępowania procesowego. W sprawie o uznanie spadkobiercy za niegodnego, a więc w sprawie, w której chodzi o ewentualne pozbawienie spadkobiercy nabytego już przez niego prawa do dziedziczenia, ustawodawca uznał właśnie za konieczne przeprowadzenie odrębnego postępowania, czemu dał wyraz w art. 929 k.c. oraz w tym, że sporów takich nie przekazał wyraźnie do postępowania nieprocesowego.

Przykładem tej linii legislacyjnej jest także art. 940 k.c., dotyczący wyłączenia od dziedziczenia małżonka. Stosownie do tego przepisu wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu, przy czym wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Okoliczność, że przepis art. 940 § 2 k.c. mówi o powództwie, art. zaś 929k.c. takiego wyraźnego stwierdzenia nie zawiera, nie może stanowić argumentu przeciwko przyjęciu, że roszczenie o uznanie niegodności powinno być rozpoznawane w procesie, skoro w obu wypadkach chodzi o zagadnienie bardzo zbliżone, i to o charakterze kształtującym. Przeciwnie wymieniony w art. 940 k.c. wypadek wskazuje na wyraźną chęć ustawodawcy przekazania rozpoznawania spraw, w których chodzi o żądanie mające na celu uchylenie istniejącego prawa dziedziczenia spadkobiercy (a więc gdy w grę wchodzą orzeczenia kształtujące), do postępowania procesowego.

Nie może również mieć istotniejszego znaczenia dla rozważanego problemu uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23.IX.1966 r. III CZP 66/66, podjęta na tle sprawy o ustalenie ważności - nieważności testamentu (OSPiKA 1967, nr 11, poz. 256), w której przyjęto tezę, że powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest niedopuszczalne, przy czym co do ważności testamentu rozstrzyga sąd spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Przede wszystkim uchwała ta, aczkolwiek w ostatecznym wyniku dotyczy zdolności dziedziczenia, omawia zagadnienie oparte na innych przepisach, wobec czego argumentacja zawarta w tej uchwale nie może być adekwatna do rozpatrywanej w niniejszej sprawie kwestii. Podkreślić ponadto należy, że ustalenie, czy testament jest ważny, czy też nie, a w konsekwencji, kto nabył prawo do spadku, ma charakter deklaratywny, a nie kształtujący.

Powyższe rozważania uzasadniają wniosek, że żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie.

2. W świetle tego stanowiska niemożliwe staje się również przyjęcie poglądu, żeby w postępowaniu nieprocesowym o stwierdzenie nabycia spadku, kończącym się wydaniem postanowienia mającego charakter deklaratywny, mogło być wydane orzeczenie wstępne o charakterze konstytutywnym.

Jak wyraźnie podkreśla powołana wyżej uchwała III CZP 31/67, brak w przepisach art. 669-679 k.p.c. normy przewidującej wydawanie w tym postępowaniu odrębnych rozstrzygnięć prejudycjalnych dla stwierdzenia nabycia spadku. Powyższego poglądu nie podważa wydana następnie uchwała z dnia 9.V.1967 r. III CZP 37/67 (OSNCP 1967, nr 11, poz. 188), w myśl której w postanowieniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd, rozstrzygając spór o ustalenie ważności lub nieważności testamentu, może wydać w tej kwestii postanowienie wstępne. Kodeks postępowania cywilnego, dążąc do skoncentrowania w jednym postępowaniu sporów między uczestnikami postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, o zniesienie współwłasności oraz o dział spadku - zamiast wprowadzenia normy będącej odpowiednikiem dawnych przepisów, przewidujących możność odesłania uczestników postępowania na drogę procesu - ustanowił nową, nie znaną przedtem postępowaniu niespornemu instytucję postanowień wstępnych. Ta nowa instytucja prawna przewidziana jest tylko w trzech wypadkach, a mianowicie w art. 567 § 2, art. 618 § 1 i 685 k.p.c. Postanowienie wstępne może więc być wydane: 1) w razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, 2) w razie sporu o prawo żądania zniesienia współwłasności lub o prawo własności, 3) w razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku. Gdyby tych przepisów nie było, to wówczas sprawy te, jako wyraźnie nie przekazane do postępowania nieprocesowego, musiałyby być rozpoznawane w procesie (art. 13 § 1 k.p.c.). Już choćby ta okoliczność wskazuje, że nie można instytucji postanowień wstępnych rozciągnąć na wypadki przez ustawodawcę nie przewidziane. Nie można bowiem z wyjątków ściśle określonych w ustawie czynić zasady ogólnej.

Powołana wyżej uchwała III CZP 37/67 uzasadnia możliwość wydania w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku postanowienia wstępnego co do ważności lub nieważności testamentu - poprzez art. 318 § 1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Również i tego argumentu nie można uznać za trafny. Wyrok wstępny bowiem przewidziany w art. 318 § 1 k.p.c., jest czymś jakościowo różnym od postanowień wstępnych, zarówno jeśli chodzi o charakter i istotę tych dwu instytucji procesowych, jak i o przedmiot rozstrzygnięcia. W wyroku wstępnym chodzi o rozstrzygnięcie zasady roszczenia przy jednoczesnym zarządzeniu dalszego postępowania co do spornej wysokości tego określonego roszczenia, gdy tymczasem - jak już wyżej wspomniano - postanowienia wstępne są instytucją obejmującą rozstrzygnięcie w sporach mających związek z postępowaniem nieprocesowym o podział majątku wspólnego, zniesienie współwłasności oraz dział spadku. Nie rozstrzygają one o zasadzie podziału majątku czy zniesienia współwłasności bądź działu spadku, lecz o innych powstałych na tym tle sporach między uczestnikami postępowania, i to sporach ściśle w ustawie wymienionych, które bez poddania ich postępowaniu nieprocesowemu musiałyby być rozpoznawane w procesie.

Odpowiednie stosowanie przepisów o procesie do postępowania nieprocesowego, o czym mówi art. 13 § 2 k.p.c., nie może prowadzić do przenoszenia z postępowania procesowego na teren postępowania nieprocesowego tych instytucji, które właściwe są tylko procesowi. Dlatego też za trafne należy uznać stanowisko wyrażone w uchwale III CZP 31/67, że charakter i istota żądania stwierdzenia nabycia spadku sprzeciwia się podziałowi tego żądania na samą zasadę i wysokość, wobec czego przepis art. 318 § 1 k.p.c. należy uznać za nieprzydatny w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Nie można by wreszcie podzielić zapatrywania co do możliwości rozstrzygania o uznanie spadkobiercy za niegodnego w każdym postępowaniu - procesowym czy nieprocesowym - w którym ustalenie niegodności spadkobiercy (zapisobiercy) ma znaczenie prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sprawy. Przeciwko temu sprzeciwia się przede wszystkim charakter żądania o uznanie niegodności spadkobiercy oraz wydane na podstawie tego żądania orzeczenie, które jest orzeczeniem kształtującym. Tam zaś, gdzie dopiero orzeczenie stwarza pewien określony stan prawny, który by bez wydania tego orzeczenia nie istniał, nie jest możliwe zastąpienie tego orzeczenia przesłanką przy rozpoznawaniu innej sprawy.

Z tych założeń wychodząc, Sąd Najwyższy na postawione pytania prawne udzielił odpowiedzi jak w sentencji uchwały.